![]() |
Wyneb gogleddol Eglwys Llanengan |
Ar wahân i olion y bryngaerau o’n hamgylch ym mhlwy Llanengan, yr eglwys yw adeilad hynaf yr ardal, sy’n tystio i gymuned fechan ddewis aros a byw yma ganrifoedd yn ôl. Efallai bod cymuned yma’n barod yn nyddiau pell y bumed ganrif ond pan sefydlwyd ‘llan’ yma yn y chweched ganrif, yn y flwyddyn 540, gwyddom i ystyriaethau Cristnogol fod yn llywio’r trefniadau. ‘Darn o dir’ yw ystyr wreiddiol ‘llan’ (fel perllan a gwinllan) ac wedi cael hawl i’w darn tir, codai’r Cristnogion cynnar eglwys fach arno. Ymhen amser, cysylltid y tir â’r eglwys ac â’r sawl a’i sefydlodd gan greu enw penodol i’r llecyn. Dyma Lanengan felly. Medd Enid Roberts:
‘Engan yw’r ynganiad lleol am Einion, brenin yr ardal a roddodd dir, efallai, i sant anhysbys; ond nid yw’n amhosibl i’r brenin ei hun, yn ei hen ddyddiau, i geisio gwneud iawn am ei bechodau, droi at grefydd a mynd yn ‘sant’ h.y. iddo gysegru ei fywyd yn llwyr i wasanaethu Duw.’[1]
Roedd teulu Einion yn un o’r teuluoedd a ddaeth o’r Hen
Ogledd i ogledd Cymru rhywbryd tua chanol y bumed ganrif mae’n debyg, i
amddiffyn yr ardal rhag y Gwyddyl oedd yn bygwth goresgyn. Arweinyddion
cymdeithas oedd y teuluoedd hyn a ymfudodd i warchod eu cyd-Gymry – teuluoedd
Deiniol, Gildas a Cadfan er enghraifft - a ddylanwadodd gymaint ar Gymru’r
cyfnod yn eu tro.
![]() |
Ochr ddeheuol yr Eglwys, y ddwy fynedfa a'r tŵr yn wynebu Enlli |
Daw’r gair ‘cell’ o’r Lladin ‘cella’, sef ystafell fechan.
Cawn ‘cellarium’ hefyd yn golygu storfa fwyd. Dybed ai o ‘cell’ a ‘cellarium’ y
daw’r enw Selar yn y bôn – oedd yn enw ar dŷ dros y ffordd â’r Eglwys, a elwir
heddiw’n ‘The Rock’, ac mai yma y bu gweithwyr y llan yn byw ar un adeg? Mae
Lôn Selar heddiw yn arwain i gyfeiriad y tŷ hwn. Cofiwn fod dylanwad Rhufain yn
drwm ar gymdeithas ym Mhrydain am ddegawdau maith wedi cilio o’r ymerodraeth, ac
mai Lladin oedd iaith yr Eglwys ac iaith y cerrig coffa cynnar a welwn yn Llŷn,
megis carreg Llangïan sy’n coffáu MELI MEDICI/ FILI MARTINUS – Melus y meddyg, mab
Martinus.[5]
Ond heddiw nid oes ôl y gell na’r Eglwys wreiddiol, a fyddai
wedi bod yn adeiladau syml iawn. Rhywbryd yn y Canol Oesoedd, a’r sefydliadau
hyn yn ffynnu, codwyd adeilad mwy sylweddol o furiau carreg, a’r olion cynnar
hyn bellach yn rhan o fur gogleddol yr Eglwys bresennol. Adeilad a godwyd tua
diwedd y 15fed ganrif yw’r un a welwn heddiw, a’r tŵr yn
ddiweddarach, ac arno’r dyddiad uwchben y drws gorllewinol - 1534 - ynghyd ag
arysgrif yn nodi y codwyd y clochdy bychan er clod i Einion Sant, Brenin Cymru,
Apostol y Scotiaid’. [6]
Gwnaed archwiliad pensaernïol manwl o’r Eglwys ar gyfer
Comisiwn Brenhinol, a gyhoeddwyd ym 1964 - An
Inventory of the Ancient Monuments in Caernarfonshire.
[7]
Nodir yma i’r Eglwys fod yn gyrchfan pererindota poblogaidd
yn y Canol Oesoedd hwyr a hynny efallai am iddi fod yn nodedig am ddeubeth:
oddi yma y byddai pererinion oedd yn anelu at Enlli, wedi dilyn y llwybr
deheuol hir o gyfeiriad Tywyn, yn cael eu cip cyntaf o’r ynys; ac yma roedd dwy
ffynnon y credid i’w dyfroedd leddfu blinderau’r corff a chynnig iachȃd
o fod yn yfed o’r naill a throchi yn y llall.[8]
Roedd cyrraedd Llanengan felly yn cynnig cysur i gorff ac enaid
pererinion blinedig yr oes a fu. Ac yn dilyn chwalfa Harri’r VIII o
fynachlogydd ac eglwysi ei deyrnas, derbyniodd Eglwys Llanengan greiriau
gwerthfawr Abaty’r Santes Fair ar Enlli gan gynnwys y ddwy gysgodfa (sgrîn) o
dderw cerfiedig sy’n gwahanu’r gangell a chorff yr Eglwys, crog-lofft o’r un
gwneuthuriad, a deuddeg sedd ‘miserere’ yn wynebu’r ddwy ffenestr ddwyreiniol
hardd.
![]() |
Y sgrîn hynafol yn gwarchod y gangell ddeheuol |
Rhaid sôn am y tair cloch y dywedir iddynt hwythau ddod o Enlli er bod 1624 yn ddyddiad ar un a 1664 ar y ddwy arall, fyddai’n llawer hwyrach na’i dymchwel yn yr Abaty. Ond efallai mai dyna ddyddiadau eu gosod yn nhŵr Eglwys Llanengan, oedd yno’n barod wrth gwrs.
![]() |
Un o’r tair cloch |
Ceir manylder yn yr Inventory am y trawstiau hardd fry uwchben sy’n cynnal to’r corff gogleddol a’r ystlys ddeheuol, [9] ynghyd â’r bwâu a’r colofnau urddasol sy’n rhannu’r ddwy ochr yn gytbwys. Gyda threigl y blynyddoedd bu adfer a thrwsio wrth reswm, yn arbennig felly ym 1847, yn y 1930au a rhwng 1968-72. A dyma ein trysor ni heddiw – canolbwynt y pentref a’n plwyf. Yma i dawelwch cornel o Lŷn y denwyd disgyblion y grefydd a gydiodd ynom fel cenedl, i’n cysuro a’n cynnal drwy air a gweithred. Ac yma y down ninnau yn ein tro yn gynulleidfa neu’n unigol i gydganu, i gydwrando ac i ymdeimlo â heddwch a rhin y llecyn hwn er ein lles. Mae’r Eglwys a’r egwyddorion yn parhau.
![]() | |
|
[1] A’u Bryd ar Ynys Enlli, Enid Roberts, Y Lolfa, 1993, t 19
[2] Andrew Jones, Nodiadau
Llwybr Cadfan, 27 Mai 2023
[3] ‘In common with other Celtic outposts in Ireland, Scotland and
Brittany, there’s an inexplicable yet irresistible influence that draws people
westward to Llŷn.’ Every Pilgrim’s Guide
to Celtic Britain and Ireland, Andrew Jones, Canterbury Press, 2002, tt
17-19
[4] Enid Roberts, op cit t 23
[5] ‘Diddorol dros ben’ oedd
barn yr Athro Idris Foster am yr arysgrif hwn gan ‘na chofnodir medicus...ar unrhyw garreg arall ym Mhrydain.’
Atlas Sir Gaernarfon, T M Bassett a B L Davies (goln) Cyngor Gwlad
Gwynedd, 1977, t 58
[6] Y Ddwylan, A summary of the history of the Churches of Llanengan and Llangîan, Rev W
L Jones, Pwllheli, undated, t 4
[7] Royal Commission on
Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol
III, West, 1964, tt 43-48
[8] Andrew Jones, op cit t 34
[9] Op cit tt 45-6
![]() |
Llun gan Susan Evans |