Dros y blynyddoedd mae sawl tŷ a bwthyn yn y pentref a’i gyffiniau wedi diflannu a heb sôn
amdanynt. Y tebygrwydd yw mai tai mwd oedd y rhain. Mae eraill wedi newid eu
henwau. Dyma gipolwg ar y newidiadau, yn cychwyn o’r gongl lle mae’r llwybr o fferm Tŷ Newydd yn cyrraedd y
llwybr sy’n rhedeg o Lanengan tuag at y Nant a Chilan heb fod ymhell o’r afon
Wenffrwd.
Yma safai bwthyn Pengogo, man cychwyn yr achos Methodistaidd
yn ardal Llanengan yn nechrau’r 19G. Elizabeth Prichard oedd y ddiwethaf i gael
ei rhestru yma ym 1891. Does dim olion yno bellach.
Ar draws y caeau tuag at Borth Neigwl, heb fod ymhell o
Awelfor, mae olion Llain Morfa.
Ym 1839 roedd yr hen Lôn Morfa yn croesi ar draws y caeau
o’r Cefn heibio Llain ac i lawr at yr hen Dyddyn Don. Elizabeth Jones oedd yr
olaf i fyw yn Llain ym 1891. Mae cloddiau'r llain hir a roddodd i’r bwthyn ei
enw wedi diflannu erbyn heddiw.
Rhyw hanner canllath
o Llain mae Awelfor, fferm fechan fu’n gartref i ffermwyr, cariwyr a mwynwyr
dros y blynyddoedd. Ei henw yn wreiddiol oedd Gwtar Lân, yna Gwtar, a thua 1940
fe’i newidiwyd yn Awelfor. Mae’r gornel yn ymyl yn dal i gael ei galw’n
Groeslon Gwtar.
Yr hen Dyddyn Don, sydd bellach ar ei ffordd tros allt y môr fel canlyniad i erydiad, oedd cartref y teulu cyn i’r Ty’n Don presennol gael ei adeiladu ym 1912.
Awn ymlaen am Lôn
Morfa i lawr y llwybr sy’n cychwyn led cae o Ben Morfa, a chyn cyrraedd yr afon
Soch, roedd Plas yn Morfa. Does dim llawer o wybodaeth am y fan hon. Nid yw’n
cael ei enwi yng Nghyfrifiad 1841 er bod un John Jones o Blas yn Morfa wedi ei
gladdu ym Mynwent yr Eglwys ym 1839. Er bod y tŷ wedi diflannu mae’r cae lle
safai yn dal i gael ei alw’n Plas Morfa.
Fferm fechan arall ar draws y ffordd o’r
llwybr hwn yw Cefn. Cefn Llygadog oedd yr enw arni hyd at 1851.
Wedi mynd i lawr
gallt Glan Morfa a chyn cyrraedd Tŷ Cerrig roedd Tŷ Mawr, cartref William Jones
a’i deulu o wehyddion, yr unig wehyddion yn y pentref ar y pryd. Erbyn 1861
roedd Tŷ Mawr yn gartref i Ifan Owen, melinydd o Laniestyn. Ar ôl 1871 does dim
sôn am Tŷ Mawr a does dim olion i’w gweld
Ar y tir lle mae'r
Sun a Thyddyn Dalar heddiw roedd tri thŷ, Pen y Gongol, Tyddyn Dalar a Llain
Fadog. Mae’n debyg mai Pen y Gongol yw’r Sun presennol a bod Tyddyn Dalar a
Llain Fadog yn un tŷ a fu ar adegau yn gartref i ddau ac weithiau dri theulu.
Tyddyn Dalar yw’r enw a gadwyd.
I fyny’r lôn bach gydag ochr y Sun roedd tŷ
o’r enw Selar, sydd yn rhoi ei henw i’r lôn. Yma bu clerc y plwyf yn byw hyd
ddechrau’r 19G. Tua 1820 ychwanegwyd at y tŷ i’w wneud yn fwy a newidiwyd ei
enw yn Belle Vue, ac erbyn heddiw, The Rock. John Edwards, perchennog gwaith
mwyn haearn bychan Creigir Isaf, oedd tenant cyntaf Belle Vue.
O flaen y Sun mae darn o dir sy’n cael ei
alw’n Gardd y Llan ar hen fap o’r pentref. Roedd Tŷ Popty neu fragdy yma yn
nechrau’r 19G.
Ar
waelod gallt Bwlch Llan, yr ochr uchaf i White Horse, roedd Tyddyn Llan,
cartref a gweithdy Evan Williams y crydd, ac yn y 1950au siop gig Evan David. Dyma safle Cefn
Eithin heddiw.
|
I fyny gallt Bwlch Llan o Gefn Eithin mae llwybr ar y chwith yn arwain i Grinallt. Sydney Villa oedd yr enw gwreiddiol, cartref teulu Ceinwen Jones. Collodd ei thaid, Richard Roberts, ei fywyd ar y mȏr ym 1894 pan aeth llong Y Pilgrim o Gaernarfon i drafferthion wrth Anvil Point ar arfordir Dorset. Roedd ar ei ffordd i Stetin yng Ngwlad Pwyl gyda chargo o lechi o’r chwareli. Roedd Richard Roberts newydd adeiladu tȳ ar fryncyn y Grinallt ac er cof amdano fe’i galwyd yn Sydney Villa gan y soniai yn aml am ei deithiau i Awstralia. Erbyn hyn Grinallt yw’r enw a ddefnyddir.
Wrth
gyrraedd gwaelod yr allt yn ȏl i’r pentref wynebir safle
garej Wil Freeman ers talwm a chyn hynny dŷ Tan y Ffordd, lle mae’n debyg y bu
gefail ar droad y ganrif.
Yna down at Dai Cae
Bach, tri thŷ bach mewn rhes - Groesffordd a Bodengan heddiw. Treigle oedd
enw’r tŷ yn y canol. Mrs Spargo oedd yr olaf i fyw yn Treigle ym 1939, un o
deulu Spargo a ddaeth o Gernyw i weithio i’r gweithfeydd plwm.
I fyny’r lôn am Bwlch, o dan Tŷ Fry, roedd Tŷ
Fadog. Hyd at 1871 bu’n gartref i fwynwyr, saer maen a gwas fferm. James
Williams, mwynwr o Lanengan, oedd yn byw yno ddiwethaf. Ar ôl hynny does dim
cofnod ohono.
Dros y ffordd i’r Bragdy roedd Tan y Graig, tŷ lle bu siop fwyd a siop gig. Wedyn bu’n gartref i fwynwyr ac i Ann Richards, gweddw’r cigydd. Ddiwedd y ganrif fe’i ailadeiladwyd a newidiwyd yr enw’n Fryn Berllan. Am rai blynyddoedd wedi hynny bu Mary Williams yn cadw siop yno.
|
Dros y ffordd i’r Efail mae Minffordd. Plas
Cyndyn oedd yr enw gwreiddiol, a dyma mae trigolion hŷn y pentref yn ei alw hyd
heddiw, er bod yr enw wedi ei newid ers dros ddau gan mlynedd.
Ar y
chwith wrth droi am lwybr Bryn Cras mae Sunny Side. Tan tua 1891 Tŷ Bach oedd
enw’r bwthyn.
Mae ein taith wedyn yn mynd dros Bryn Cras a chychwyn i lawr ’R Ochor heibio Bys Coch, Fronallt erbyn heddiw. Ymlaen i lawr yr allt heibio chwarel y Fron a deuwn at Tŷ Clap ar y gornel, Rock Lea erbyn heddiw.
Rhes gefn: Idwal Cilan Fawr, Ifan Castell Cilan, Goronwy Rees, Alun Ty’n Morfa, Griffith Bryn Celyn, Robin Nanbig, William Hugh, Bobby Sarn Villa, Mary Ann Terrace.
Ail res: Polly Jones, Terrace, Abersoch, Athrawes; Peggy Garth, Owen Ty’n Ffynnon, Richie Sarnlys, William John ‘Rochor, Griffith Gwyrfai Ty’n Ffos, Megan Bryn Rodyn (Tanybryn), Kitty Edwards, Gwyneth Tŷ Clap (Rocklea)
3ydd rhes: Mary Pantgwyn, Gretta Fairview, Janet Bryngwynt Cilan (Dwylan), Katie Ellis Tai Capel, Gwyneth Hotel St Tudwals, Annie Sarah Ty’n Ffoes, Beti Brynteg, Mary Goleufryn.
Rhes flaen : Huw Ellis, John Owen Penygroes Cilan, Tudwal Humphries Bwlchclawdd, Evan Hughes Pen Sarn
Er bod tai megis Plas yn Morfa, Tŷ Mawr, Tŷ Fadog a’r Ty’n Dalar gwreiddiol wedi diflannu, mae eu trigolion yn cael eu henwi yng nghofrestrau bedydd a chladdu’r Eglwys cyn belled yn ôl â chanol y ddeunawfed ganrif ac felly enwau eu cartrefi’n cael eu cadw.