Roedd y Celtiaid cynnar, fel sawl diwylliant arall, yn enwi
eu duwiau, megis Sulis, duwies y ffynhonnau,
a dyna’r dwyw/duwies yn
‘Dwyfawr’ a Dwyfach. Addolwyd duwies y dyfroedd am roddi’n hael hanfod bywyd,
am gynnig y dŵr o’r tir i’n disychedu a’n hymgeleddu. Weithiau gwelwyd bod dŵr
ambell fan yn lles i ryw anhwylder neu’i gilydd oherwydd y cynhwysion oedd
ynddo. Diolchwyd am y fendith hon yn ddefosiynol, dros ganrifoedd lawer.
Does ryfedd felly i ddŵr fod yn hanfod bedyddio, cysegru a
phuro ym mhob rhan o’r byd, a phan ddaeth y Cristnogion cynnar i’r fan hon yng Nghymydmaen, a chanfod addoli’r ffynnon arbennig hon, aethant
ati’n araf i ddarbwyllo’r llwythau ‘paganaidd’ ac i efengylu, a thros amser
ailenwyd y ffynnon, a’r llan a godwyd yn gysgod iddi.[2] Dyma’r
dechreuad i Lanengan fel y gwyddom amdano: y ffynnon iachusol, y daethpwyd i’w
hadnabod fel Ffynnon Engan; y dŵr sanctaidd, rhodd Duw i braidd Ei Eglwys.
Gyda threigl y blynyddoedd rhwng 11G–16G cryfhaodd gafael yr
Eglwys ar rinweddau’r ffynnon yn ogystal ag ar fywydau’r gymdeithas yn
gyffredinol. Dyma’r Canol Oesoedd
hwyr pan bwysleisid pwysigrwydd cadw at ofynion yr Eglwys i ddilyn y
llwybr cul at gadwedigaeth - neu Uffern a’i dân oedd yn dilyn. Dyma gyfnod y
pererindota i brynu maddeuant am bechodau bywyd drwy aberthu i gyrraedd mannau
cysegredig, ac i Lanengan y daethant yn niferoedd i gyfrannu o’r ddefod i
ymolchi yn y ffynnon neu i yfed o’i dŵr a gweddïo i’r sant i eiriol drostynt. Poblogeiddiwyd y cysegredig gan hanesion am fywydau’r
saint i annog ymweld â chrair a beddrod – a thalu
am y fraint. A dyma’r cyfnod, y 13G, pan mae arbenigwyr heddiw yn gallu
gweld tebygrwydd rhwng y gwaith maen sy’n amgau ffynnon Engan a’r gwaith ym
muriau’r Eglwys sy’n dyddio o’r cyfnod hwn.
A diolch i’r
ffynnon a’i dyfroedd rhinweddol ac i hanes y sant fu mor ddylanwadol, gwelwn
ganlyniad i brysurdeb y pererindota yn yr ailadeiladu ddilynodd ddiwedd y 15G a
dechrau’r 16G. Casglwyd digon o arian yng Nghyff Engan i godi’r adeilad presennol, sy’n llawer
mwy na’r disgwyl mewn pentref bychan yng Nghymydmaen.
Ond
daeth tro ar fyd gyda chyfraith gwlad 1534 pan benderfynodd Harri VIII dorri
cyswllt canrifoedd rhwng Prydain a’r Pab a chyhoeddi mai ef oedd pennaeth yr
Eglwys yng Nghymru a Lloegr mwyach. Fel canlyniad rhaid oedd ymwrthod â
defodau’r Eglwys Babyddol, y creiriau a’r cysegrfannau gan gynnwys y
ffynhonnau. Gwaharddwyd ymweld â hwy a dinistriwyd y gwaith maen o’u hamgylch.
Ond er i glerigwyr Llŷn ymddangos fel pe baent am gydfynd â’r newidiadau,
parhau yn ddigon tebyg i’w harfer wnaeth pobl gyffredin yr ardal yn ôl llythyr
ddiwedd yr 16G[3] a nododd
i’r Cymry ‘still goe in heapes on pilgrimage to the wonted welles and places of
superstition...’
Ond er i
bellter Llŷn arafu dilyn unrhyw orchymyn newydd o Lundain neu Landaf, fe ddaeth
yn ei dro ddylanwad y Piwritaniaid yn dilyn cyfnod Cromwell – Piwritaniaid oedd
am i’r Eglwys bellhau llawer mwy oddi wrth arferion Pabyddiaeth. Sefydlwyd
achosion anghydffurfiol ym Mhwllheli a Llangïan yn ail hanner yr 17G, gyda
thranc y ffynhonnau ar y gorwel o’r herwydd. Ofergoel ac eilunaddoliaeth oedd
ymweld â ffynnon yn ôl y farn ddiweddaraf, ond yng Nghymru ym 1646 nodwyd yn
feirniadol bod yr hen arferion yn dal eu tir.[4]
Dirywio
wnaeth safonau’r Eglwys Wladol gydol y 18G fodd bynnag, gan greu cyfle i’r
anghydffurfwyr gryfhau eu gwahanol enwadau. Y Methodistiaid Calfinaidd
sefydlodd eu hawl i addoli ym mhlwy Llanengan o ganol y 18G ymlaen ac yn ystod
y canrifoedd hyn, yn enwedig fel y grymusodd y Methodistiaid, roedd
dealltwriaeth clir mai ofergoel annuwiol oedd ymweld â ffynhonnau, fel nodwyd
yn y Gyffes Ffydd. Mae’n debyg felly mai dirywio o dipyn i beth wnâi Ffynnon
Engan, er i rai barhau i gredu yn ei grym i iacháu.
[1] Cyn aildrefnu ffiniau Plwyf Llanengan, yng nghwmwd Cymydmaen y lleolid y
pentref. Heddiw honnir iddo fod yn rhan o Gafflogion. Atlas Sir Gaernarfon, T M Bassett a B L Davies (goln) Cyngor Gwlad
Gwynedd, 1977, t 68
[2] The Ancient Wells of Llŷn, Roland Bond, Carreg Gwalch, 2017, t 51
[3] Op cit t 69
[4] Op cit t 71
[5] Op cit t 133
