Ym mis Awst 1840 cafwyd gwŷs i’r Eglwys, drwy awdurdod y
frenhines, i godi ysgolion i’r tlodion drwy Gymru a Lloegr, i’w goruchwylio gan
Arolygwyr ei Mawrhydi. Addysgu’r plant yn unol ag egwyddorion yr Eglwys Wladol
oedd y nod, eu hybu i ddarllen ac i ysgrifennu yn Saesneg
ac i rifo. Dyma’r National Schools.
Ond bu plwyfolion Llanengan yn poeni am ddylanwad posibl yr
Eglwys ar eu plant anghydffurfiol, gan mai Methodistiaid oedd y rhan fwyaf yn y
pentref, a’u haelodaeth yng Nghapel y Bwlch yn niferus ers dwy genhedlaeth o
leiaf.
Ysgol yr Eglwys a thŷ'r ysgol ar Lain y Llan
Tipyn o gamp felly oedd haeddu nodyn yn y Pembrokeshire Herald, o bob man,
ddechrau Tachwedd 1844[1] am
drefniant i godi ysgol anenwadol, y British School, ar gaeau Dwylan, drwy haelioni a chefnogaeth Dr
Thomas Williams, Surgeon, a roddodd ei dir i’r achos – a’r ysgol yn agor yn
Hydref 1845, flwyddyn yn gynt nag Ysgol yr
Eglwys, y National School. Er mai Ysgol Frytanaidd fyddai’r ysgol hon, Ysgol
Doctor Dwylan, neu’r Ysgol Bella, y’i gelwid yn lleol. Nodwyd ei lleoliad ar
argraffiad cyntaf map OS 25” CAXLV.9, 1889 – ar dir Dwylan
Ym 1846 – rhyw flwyddyn wedi sefydlu’r ysgol - fe alwodd Arolygwyr ei Mawrhydi i roi barn ar safon y dysgu ac i nodi ychydig ffeithiau:
· roedd ysgolfeistr a 6 ‘monitor’ yn gofalu am 23 merch a 58 bachgen;
· dysgid darllen, ysgrifennu, syms, gramadeg, daearyddiaeth, hanes, etymoleg/geir-darddiad ac Ysgrythur;
· roedd y gôst i’r rhieni rhwng 1/3 a 2/6 y chwarter (6c
a 12½c) efallai’n ôl gallu i dalu?
Nodir mai nyddwr a lliwiwr oedd gwaith blaenorol yr ysgol
feistr ond iddo dreulio chwe mis yn ‘yr ysgol normal’ yng Nghaernarfon i’w
hyfforddi. Nodir hefyd fod safon ei Saesneg llafar yn well na’r rhelyw o
athrawon yr ardal, fod trefn dderbyniol yn yr ysgol, ac o ystyried ei sefydlu
diweddar, teimlid fod cynnydd, er yn araf, yn natblygiad y plant.[4] Digon
derbyniol felly ar y cyfan oedd Ysgol Dwylan ar 8 Rhagfyr 1846.
Ond erbyn y dyddiad hwn, yr oedd ail ysgol wedi agor ei drysau yn Llanengan. Fel canlyniad i’r wŷs uchod i’r Eglwys Wladol ym 1840 fe ymatebodd y tirfeddiannwr Thomas Assheton Smith drwy gynnig darn o dir o’r enw Llain y Llan fel safle addas i godi Ysgol Genedlaethol, National School, i blant yr ardal, a thŷ i’r athro. Rhoddwyd pensaer Assheton Smith - Henry Kennedy - ar waith i gynllunio’r ysgol ac iddo ef mae’r clod am adeilad unigryw ei arddull o blith ysgolion elfennol Llŷn y cyfnod. Ym mis Awst 1846 arwyddodd y rheithor, William Williams, y ddogfen gyfreithiol a nododd ei gyfrifoldeb, a chyfrifoldeb yr Eglwys, dros barhad a llwyddiant yr ysgol.
Prin roedd yr ysgol wedi ei sefydlu felly nad oedd yr Arolygwyr yn ymweld ymhen tri mis ar 8 Rhagfyr 1846, pan nodir nad oedd tŷ’r athro wedi ei gwblhau hyd yn oed. Roedd ysgolfeistr yn:
· gofalu am 55 o fechgyn a 19 o
enethod;
· dysgu’r Beibl a’r holwyddoreg
neu’r catecism;
· dysgu darllen, ysgrifennu a syms.
Y gôst oedd 1 neu 2 geiniog yr
wythnos.
Gellir cydymdeimlo â’r ysgol o dan yr amgylchiadau. O’r deugain
disgybl oedd yn bresennol, dim ond naw oedd yn darllen yn ofalus a phedwar yn
unig yn medru adrodd yr holwyddoreg. Nid oedd dealltwriaeth o hanes ysgrythurol
er holi yn y ddwy iaith. Roedd tair enghraifft o ysgrifennu da o’r deg llyfr a
welwyd. Nodir i’r athro fod yn brentis gwneuthurwr clociau cyn mynd i’w
hyfforddi am chwe mis i’r ‘ysgol normal’ yng Nghaernarfon. Roedd ei
ddisgyblaeth yn dda. A’i gyflog? Llai na £26 y flwyddyn.
Bu gwelliant amlwg erbyn Adroddiad Awst 1900, [5] fodd
bynnag, pan welwn ganmoliaeth glir i allu’r athro a diwydrwydd y disgyblion.
Felly hefyd yr Ysgol Nos lle bu cydweithio llwyddiannus i ymestyn ystod y
pynciau a gynigid. Cawn adroddiad hyfryd hefyd
ym mhennod Dyddiau Ysgol, Hogan Bach y
Felin Wynt, [6]
am blentyndod hapus Mary Ann Jones yn nosbarthiadau Miss Baine a Mrs King o tua
1886 ymlaen.
Ond at ddiwedd y 19G roedd oes y ddwy ysgol, fu’n
gwasanaethu’r ardal am hanner can mlynedd, yn prysur ddod i ben a’r cyfnod
rhwng 1890 a 1910 yn allweddol i newid y drefn. Trefnwyd ar 10 Ionawr 1891,
drwy ddogfen gyfreithiol, fod tir Tŷ Newydd, Sarn Bach i’w ddefnyddio i godi
British School i Blwy Llanengan, ysgol lle nad oedd ‘catechism or religious
instruction’ yn rhan o’r addysg.[7]
Oherwydd dirywiad cyson dros rai blynyddoedd yn niferoedd
disgyblion Ysgol yr Eglwys rhaid oedd i’r rheithor, Parch H R Roberts, gydsynio
ȃ
chynllun Pwyllgor Addysg Sir Gaernarfon, a phenderfynwyd cau Ysgol yr Eglwys
yng Ngorffennaf 1909 gan mai 21 oedd nifer y disgyblion bellach ac mai 18.8%
oedd cyfartaledd eu presenoldeb y chwarter olaf. Nid oedd modd cyfiawnhau’r
gôst o’i chynnal ac roedd ysgol arall o fewn cyrraedd.[8]
Dychwelwn at Ysgol
Dwylan i barhau’r stori. Ychydig a wyddom mewn gwirionedd am ei hanes, er y
dechrau addawol a chefnogol. Prin yw’r ffynonellau i’n harwain er i sylw gael
ei gynnwys yn Yr Herald Gymraeg ar 27 Gorffennaf 1897[9] yn nodi
mai 69% oedd presenoldeb y disgyblion y flwyddyn honno yn yr Ysgol Frytanaidd,
a ‘adlewyrcha yn anffafriol iawn ar rieni ein plwyf’. Ond ai at Ysgol
Frytanaidd Dr Dwylan y cyfeiriwyd, ynteu Ysgol Frytanaidd Sarn Bach? Nid yw’n
glir.
Roedd y Doctor, Thomas Williams, oedd wedi bod yn gymaint
rhan o’r ysgol gyntaf, wedi marw drwy ddamwain ym 1884. Ac efallai i’r ysgol
golli nifer o blant pan agorwyd ysgol breifat ym Min y Don, Abersoch ym 1886.
Gwyddom i aelodau Capel y Bwlch ddefnyddio’r adeilad i addoli ynddo am gyfnod
hir tan ddiwedd 1897 yn ystod atgyweirio’r capel ac yn ail argraffiad y map OS
ym 1900 gwelwn yr adeilad yn glir, ond nis nodir fel ysgol. Bu brodyr Mary Ann
Y Felin Wynt yn ddisgyblion yn Ysgol Dwylan ond i Ysgol yr Eglwys y’i gyrrwyd
hi. Pam dybed? Dirywiad fu’r hanes mae’n amlwg o ran safon adeilad a niferoedd
disgyblion a rhywbryd rhwng 1897 a 1900 fe’i caewyd. Erbyn trydydd argraffiad y
map OS ym 1918, nid oes golwg o Ysgol Dwylan o gwbl.
Gyda chefnogaeth ariannol y plwyfolion felly, codwyd Ysgol
Sarn Bach ar gaeau fferm Tŷ Newydd tua 1890-92. Bwrdd Rheolwyr oedd yn gyfrifol
amdani ar y dechrau ond trosglwyddwyd hi’n ddiweddarach i’r Pwyllgor Addysg.
Ffynhonnell ddifyr am ddyddiau cynnar Ysgol Sarn Bach yw
llyfryn Janet D Roberts, O Ben Llŷn i Lle
bu Lleu (Cyngor Gwlad Gwynedd, 1985) yn ogystal â Puryd a Man Us, Megan Roberts.
[1] The Pembrokeshire
Herald and General Advertiser,
1 Tach 1844 t 3
[2] Y Drysorfa (Caerlleon) 1 Ion 1845, t 5
[3] North Wales Chronicle, 3 Jan 1863, p 3
[4] Pwyllgor Treftadaeth Plwyf Llanengan, Ffeil
Ysgolion
[5] Caernarfon and Denbigh Herald, 31 Awst 1900
[6] Hogan Bach y Felin Wynt a Puryd a Mân Us, Megan Roberts, Gwasg yr Arweinydd, Pwllheli a
Gwilym Jones a’i Fab, Penrhyndeudraeth, dim dyddiad cyhoeddi
[7] Pwyllgor Treftadaeth Plwyf Llanengan, Ffeil
Ysgolion, Nodiadau Llŷr Thomas, Charity Reports 1897
[8] Yr Herald Gymraeg, 27 Gorffennaf 1909, t 8
[9] Y Goleuad, 5 Ion 1898, t 6
