Cyfraith a threfn

Pan ddechreuwyd mwyngloddio o ddifrif ym mhlwyf Llanengan yn y 1860au daeth gyda’r gwaith hwnnw fewnlifiad o weithwyr newydd a diarth i’r ardal.

Tyfodd poblogaeth y plwyf rhwng 1851 a 1881 o 1,109 i 1,408, ac oherwydd pryderon am ddiogelwch a heddwch, rhoddwyd cais am gael plismon ychwanegol i’r plwyf. Roedd Rhingyll yn ‘Rabar eisoes, ond yr ofn oedd petai rywbeth yn mynd o’i le y byddai yn amhosibl cael cymorth mewn pryd. Roedd y prif gwnstabl ar y pryd, Bulkeley Hughes, yn erbyn ond er hynny llwyddodd y cais, ac ym mis Tachwedd 1870 cafwyd plismon i blwyf Llanengan i rannu’r gwaith ȃ Rhingyll Abersoch. Nid oedd swyddfa bwrpasol yn y pentref ar gyfer y cwnstabliaid newydd; roedd yn rhaid iddynt letya yma ac acw, a cheir cownt ohonynt yn aros yn Nhy’n Ffynnon, Ty’n Pwll, Tyddyn Llan, Penbryn a Theras Pantgwyn, Sarn Bach.

Effaith y ddiod feddwol oedd yn creu’r rhan fwyaf o waith y plismyn, fel yr achos yn erbyn William Roberts, Jac Ifan, a thafarn y Sun. O gwmpas un o’r gloch y bore ar Dachwedd 25ain, 1889, roedd Cwnstabl Edward Pugh yn cerdded o gwmpas y pentref pan ddaeth ar draws William Roberts yn gorwedd yng nghanol y ffordd yn gwbl ddiymadferth yn ei ddiod. Doedd William Roberts ddim yn ddiarth i’r cwnstabl; roedd eisoes wedi ei yrru i’r cwrt ym Mhwllheli droeon am fod yn feddw ac afreolus. Crydd yn y pentref oedd William Roberts, gŵr cwbl ddymunol yn ôl geiriau'r cwnstabl ei hun - ag eithrio pan oedd yn ei ddiod! Am ei fod yn gloff defnyddiai faglau i'w helpu i gerdded. Yn ei ddiod ymosodai ar bobl gan ddefnyddio’r baglau fel pastwn ac achosi helynt iddo’i hun. Y noson hon doedd neb mewn perygl ond William Roberts ei hunan.

Wedi rhoi sylw i William Roberts aeth Edward Pugh tua’r Sun a churo ar y drws. Trwy’r ffenestr gwelodd ddyn yn rhedeg am y drws cefn. Aeth y cwnstabl rownd y gongl i’w gyfarfod a chymerwyd Jac Ifan Williams, Tyddyn Llan i’r ddalfa a’i gyhuddo o yfed wedi oriau cau, rhywbeth na chafodd ei wadu. Pan aeth Pugh i mewn i holi’r dafarnwraig pam fod Jac Ifan yno mor hwyr, ei hateb oedd, “Rhy feddw i fynd allan amser cau oedd o”.

O flaen y fainc ym Mhwllheli dirwywyd Jac Ifan a William Roberts i hanner coron yr un a chostau. Hwn oedd y deuddegfed tro i William Roberts fod o flaen y fainc ar yr un cyhuddiad. Roedd wedi ei garcharu am fis yng ngharchar Caernarfon unwaith, ond doedd y fainc ddim am ei garcharu’r eilwaith. Dywedodd William Roberts nad oedd ganddo’r arian i dalu’r ddirwy a chododd dau ŵr ar eu traed i gynnig talu yn ei le. Cafodd Robert Williams, perchennog y Sun, ddirwy o bum punt a chostau am werthu cwrw wedi oriau cau a chaniatáu meddwi yn ei dafarn. Hwn oedd yr achos cyntaf yn ei erbyn ac oherwydd hynny rhoddwyd rhybudd iddo.

Digwyddiad llawer mwy difrifol oedd yr helynt rhwng William Lloyd, 23 oed o Gilan, gynt o Ffestiniog a Richard Lewis, 41 oed o’r Bontddu, Sir Feirionnydd. Roedd y ddau yn fwynwyr yn y gwaith plwm, Lloyd yn byw efo’i wraig a’i deulu yn Bwlch Gwynt, Cilan a Richard Lewis, gŵr sengl yn lletya ym Machroes, Bwlchtocyn. Nos Sadwrn, Ionawr 23ain, 1874, roedd y ddau wedi yfed yn drwm yn nhafarn y White Horse efo tri arall. Cychwynnodd Lloyd ac un arall am adref ychydig o flaen y lleill, ond yn lle mynd y ffordd arferol ar hyd Lôn Selar a llwybr Tanrallt am Gilan, aeth y ddau i fyny Lôn Bwlch Llan ac aros am y tri arall wedi cyrraedd pen yr allt. Yno dywedodd Lloyd wrth ei gydgerddwr fod ganddo rywbeth i’w setlo efo Richard Lewis a’i fod am ddod â’r mater i ben y noson honno. Mae’n debyg fod anghydfod wedi bod rhwng y ddau ers peth amser.

Cyrhaeddodd Richard Lewis a’r ddau arall ben yr allt lle’r oedd Lloyd yn disgwyl. Yn syth heriodd Lloyd Richard Lewis i setlo’r mater yn y fan a’r lle, ond gwrthod wnaeth Richard Lewis gan ddweud os oedd cwffio i fod y gwnâi hynny rhyw bryd arall a’i fod eisiau llonydd. Ateb Lloyd oedd ei drawo ar ochor ei ben, ond cerdded i ffwrdd wnaeth Richard Lewis. Rhuthrodd Lloyd ar ei ôl a rhoi cic iddo o’r cefn. Yna cafodd afael am ben Richard Lewis, ei wasgu tan ei gesail, a’i drawo yn ei wyneb a’i frest. Erfyniodd Richard Lewis ar y tri arall i’w helpu. Llusgodd y tri Lloyd oddi wrtho a disgynnodd Richard Lewis i waelod y clawdd lle derbyniodd un gic arall gan Lloyd cyn i hwnnw fynd am adref.

Sylweddolodd y lleill nad oedd Richard Lewis yn symud nac yn dweud gair ac ymhen ychydig funudau gwelsant ei fod wedi marw. Aeth un o’r dynion i chwilio am blismon a threfnwyd i gludo’r corff adref i Machroes. Prysurodd y plismon ar ôl William Lloyd i Gilan a’i gael yn ei wely. Gorfodwyd iddo godi a chafodd ei gymryd i’r ddalfa.

Y bore Llun canlynol ym Machroes cafwyd cwest o flaen rheithgor lle dywedodd Dr Williams, Dwylan ei fod wedi methu penderfynu beth oedd y rheswm tros farwolaeth Richard Lewis a bod yn rhaid gwneud mwy o ymchwil. Trannoeth adroddodd Dr Williams ei benderfyniad, fod Richard Lewis wedi marw oherwydd i asgwrn ei gefn gael ei dorri yng ngwegil ei wddf. Dychwelwyd rheithfarn o ddynladdiad yn erbyn William Lloyd a chafodd ei yrru i sefyll o flaen y barnwr yn y Brawdlys nesaf yng Nghaernarfon ym mis Mawrth. Yno cymerodd Lloyd gyngor ei dwrnai a phlediodd yn euog i’r cyhuddiad yn ei erbyn gan ychwanegu ei fod yn edifar am ei ymddygiad ac mai diod oedd achos y cyfan. Dedfrydwyd ef i flwyddyn o garchar gyda chaledwaith am ei ymosodiad ffiaidd a diesgus. Bu farw William Lloyd fis Hydref 1877 yn 27 oed a’i gladdu ym Mynwent Ffestiniog. Gadawodd ar ei ôl dri o blant ifanc ac Ann ei wraig nad oedd ond yn 24 mlwydd oed.

Eithriad oedd digwyddiad mor ddifrifol â hyn yn y pentref, ond bu achlysuron lle medrai’r canlyniadau fod ddigon tebyg.

Erbyn y 1890au roedd pob un o weithfeydd plwm yr ardal wedi cau a’r rhan fwyaf o’r mwynwyr wedi gadael Llŷn. Ym 1895 mewn cyfarfod o Gyd-bwyllgor Heddlu Sir Gaernarfon gofynnodd Abel Williams, Abersoch i’r pwyllgor barchu dymuniad y trethdalwyr i gael llai o blismyn yn y plwyf. Roedd y Cyngor Plwyf hefyd o’r farn nad oedd gwaith i ddau blismon bellach. Eiliwyd y cynnig gan Faer Caernarfon a’i basio. Gofynnwyd i’r Prif Gwnstabl drefnu hyn gynted ȃ phosibl.

Bellach roedd yr ardal yn araf ddychwelyd i’r hen drefn, y drefn cyn y mewnlifiad.

Ffynonellau

North Wales Express, 26 Ebrill 1895

Baner ac Amserau Cymru, 1872

Yr Herald Gymraeg, 6 Chwefror 1874
 Cambrian News, 30 Ionawr 1874

Yr erthygl ddiweddaraf

Ffynnon Engan

Ymhell cyn dyddiau Engan Sant, yn oes y bryngaerau cynnar a welwn o’n hamgylch yn y plwyf, roedd trigolion Llŷn, a’r llecyn bychan hwn o Gym...