Ffynnon Engan

Ymhell cyn dyddiau Engan Sant, yn oes y bryngaerau cynnar a welwn o’n hamgylch yn y plwyf, roedd trigolion Llŷn, a’r llecyn bychan hwn o Gymydmaen^[1] yn deall yr angen i barchu’r byd oedd yn gaffaeliad ac yn fygythiad iddynt. Dysgu amdano oedd cyfrwng byw neu farw. A’r hyn na ddeallent? Perthynai hwnnw i diriogaeth y duwiau - y bydysawd ymhell ac agos, byd natur o’u hamgylch beunydd. Dyma’r diriogaeth a reolai eu bywyd. Ynddo roedd duw a duwiesau’r haul a’r lloer, y môr a’r mynydd, dŵr ac ymborth. Ac i’r duwiau hyn rhaid oedd diolch.

Roedd y Celtiaid cynnar, fel sawl diwylliant arall, yn enwi eu duwiau, megis Sulis, duwies y ffynhonnau, a dyna’r dwyw/duwies yn ‘Dwyfawr’ a Dwyfach. Addolwyd duwies y dyfroedd am roddi’n hael hanfod bywyd, am gynnig y dŵr o’r tir i’n disychedu a’n hymgeleddu. Weithiau gwelwyd bod dŵr ambell fan yn lles i ryw anhwylder neu’i gilydd oherwydd y cynhwysion oedd ynddo. Diolchwyd am y fendith hon yn ddefosiynol, dros ganrifoedd lawer.

Does ryfedd felly i ddŵr fod yn hanfod bedyddio, cysegru a phuro ym mhob rhan o’r byd, a phan ddaeth y Cristnogion cynnar i’r fan hon yng Nghymydmaen, a chanfod addoli’r ffynnon arbennig hon, aethant ati’n araf i ddarbwyllo’r llwythau ‘paganaidd’ ac i efengylu, a thros amser ailenwyd y ffynnon, a’r llan a godwyd yn gysgod iddi.^[2] Dyma’r dechreuad i Lanengan fel y gwyddom amdano: y ffynnon iachusol, y daethpwyd i’w hadnabod fel Ffynnon Engan; y dŵr sanctaidd, rhodd Duw i braidd Ei Eglwys.

Gyda threigl y blynyddoedd rhwng 11G–16G cryfhaodd gafael yr Eglwys ar rinweddau’r ffynnon yn ogystal ag ar fywydau’r gymdeithas yn gyffredinol. Dyma’r Canol Oesoedd hwyr pan bwysleisid pwysigrwydd cadw at ofynion yr Eglwys i ddilyn y llwybr cul at gadwedigaeth - neu Uffern a’i dân oedd yn dilyn. Dyma gyfnod y pererindota i brynu maddeuant am bechodau bywyd drwy aberthu i gyrraedd mannau cysegredig, ac i Lanengan y daethant yn niferoedd i gyfrannu o’r ddefod i ymolchi yn y ffynnon neu i yfed o’i dŵr a gweddïo i’r sant i eiriol drostynt. Poblogeiddiwyd y cysegredig gan hanesion am fywydau’r saint i annog ymweld â chrair a beddrod – a thalu am y fraint. A dyma’r cyfnod, y 13G, pan mae arbenigwyr heddiw yn gallu gweld tebygrwydd rhwng y gwaith maen sy’n amgau ffynnon Engan a’r gwaith ym muriau’r Eglwys sy’n dyddio o’r cyfnod hwn.

A diolch i’r ffynnon a’i dyfroedd rhinweddol ac i hanes y sant fu mor ddylanwadol, gwelwn ganlyniad i brysurdeb y pererindota yn yr ailadeiladu ddilynodd ddiwedd y 15G a dechrau’r 16G. Casglwyd digon o arian yng Nghyff Engan i godi’r adeilad presennol, sy’n llawer mwy na’r disgwyl mewn pentref bychan yng Nghymydmaen.

Ond daeth tro ar fyd gyda chyfraith gwlad 1534 pan benderfynodd Harri VIII dorri cyswllt canrifoedd rhwng Prydain a’r Pab a chyhoeddi mai ef oedd pennaeth yr Eglwys yng Nghymru a Lloegr mwyach. Fel canlyniad rhaid oedd ymwrthod â defodau’r Eglwys Babyddol, y creiriau a’r cysegrfannau gan gynnwys y ffynhonnau. Gwaharddwyd ymweld â hwy a dinistriwyd y gwaith maen o’u hamgylch. Ond er i glerigwyr Llŷn ymddangos fel pe baent am gydfynd â’r newidiadau, parhau yn ddigon tebyg i’w harfer wnaeth pobl gyffredin yr ardal yn ôl llythyr ddiwedd yr 16G^[3] a nododd i’r Cymry ‘still goe in heapes on pilgrimage to the wonted welles and places of superstition...’

Ond er i bellter Llŷn arafu dilyn unrhyw orchymyn newydd o Lundain neu Landaf, fe ddaeth yn ei dro ddylanwad y Piwritaniaid yn dilyn cyfnod Cromwell – Piwritaniaid oedd am i’r Eglwys bellhau llawer mwy oddi wrth arferion Pabyddiaeth. Sefydlwyd achosion anghydffurfiol ym Mhwllheli a Llangïan yn ail hanner yr 17G, gyda thranc y ffynhonnau ar y gorwel o’r herwydd. Ofergoel ac eilunaddoliaeth oedd ymweld â ffynnon yn ôl y farn ddiweddaraf, ond yng Nghymru ym 1646 nodwyd yn feirniadol bod yr hen arferion yn dal eu tir.^[4]

Dirywio wnaeth safonau’r Eglwys Wladol gydol y 18G fodd bynnag, gan greu cyfle i’r anghydffurfwyr gryfhau eu gwahanol enwadau. Y Methodistiaid Calfinaidd sefydlodd eu hawl i addoli ym mhlwy Llanengan o ganol y 18G ymlaen ac yn ystod y canrifoedd hyn, yn enwedig fel y grymusodd y Methodistiaid, roedd dealltwriaeth clir mai ofergoel annuwiol oedd ymweld â ffynhonnau, fel nodwyd yn y Gyffes Ffydd. Mae’n debyg felly mai dirywio o dipyn i beth wnâi Ffynnon Engan, er i rai barhau i gredu yn ei grym i iacháu.

Fe fyddai’r ffynnon, fodd bynnag, wedi parhau i gyflenwi angen teuluoedd Tan y Fynwent ac eraill yn y pentref yn feunyddiol hyd nes i Gronfa Ddŵr Cwm Ystradllyn agor yn yr 1950^au a chynnig cyfleustra dŵr tap i’r trigolion. Ym 1907 cyfeiriwyd at ddefnyddio dŵr y ffynnon i fedyddio^[5] a rhoddir y dewis hwn i rieni hyd heddiw. Bron i ganrif yn ddiweddarach, ym 1996 atgyweiriwyd ei muriau a’i chofrestru yn heneb Gradd II. Gwnaed y gwaith hwn drwy AHNE Llŷn (Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol) a welodd werth cynnal nodwedd naturiol arbennig a ddenodd sant i greu cymdeithas.

---

[1] Cyn aildrefnu ffiniau Plwyf Llanengan, yng nghwmwd Cymydmaen y lleolid y pentref. Heddiw honnir iddo fod yn rhan o Gafflogion. Atlas Sir Gaernarfon, T M Bassett a B L Davies (goln) Cyngor Gwlad Gwynedd, 1977, t 68

[2] The Ancient Wells of Llŷn, Roland Bond, Carreg Gwalch, 2017, t 51

[3] Op cit t 69

[4] Op cit t 71

[5] Op cit t 133

Eglwys Einon Sant

Wyneb gogleddol Eglwys Llanengan

Ar wahân i olion y bryngaerau o’n hamgylch ym mhlwy Llanengan, yr eglwys yw adeilad hynaf yr ardal, sy’n tystio i gymuned fechan ddewis aros a byw yma ganrifoedd yn ôl. Efallai bod cymuned yma’n barod yn nyddiau pell y bumed ganrif ond pan sefydlwyd ‘llan’ yma yn y chweched ganrif, yn y flwyddyn 540, gwyddom i ystyriaethau Cristnogol fod yn llywio’r trefniadau. ‘Darn o dir’ yw ystyr wreiddiol ‘llan’ (fel perllan a gwinllan) ac wedi cael hawl i’w darn tir, codai’r Cristnogion cynnar eglwys fach arno. Ymhen amser, cysylltid y tir â’r eglwys ac â’r sawl a’i sefydlodd gan greu enw penodol i’r llecyn. Dyma Lanengan felly. Medd Enid Roberts:

‘Engan yw’r ynganiad lleol am Einion, brenin yr ardal a roddodd dir, efallai, i sant anhysbys; ond nid yw’n amhosibl i’r brenin ei hun, yn ei hen ddyddiau, i geisio gwneud iawn am ei bechodau, droi at grefydd a mynd yn ‘sant’ h.y. iddo gysegru ei fywyd yn llwyr i wasanaethu Duw.’[1]

Roedd teulu Einion yn un o’r teuluoedd a ddaeth o’r Hen Ogledd i ogledd Cymru rhywbryd tua chanol y bumed ganrif mae’n debyg, i amddiffyn yr ardal rhag y Gwyddyl oedd yn bygwth goresgyn. Arweinyddion cymdeithas oedd y teuluoedd hyn a ymfudodd i warchod eu cyd-Gymry – teuluoedd Deiniol, Gildas a Cadfan er enghraifft - a ddylanwadodd gymaint ar Gymru’r cyfnod yn eu tro.

Ochr ddeheuol yr Eglwys, y ddwy fynedfa a'r tŵr yn wynebu Enlli

Roedd Einion yn fab i Owain Danwyn ac yn frawd i Seiriol. Yn ôl traddodiad roedd yn dywysog dros ardaloedd Llŷn a rhan o Fôn gan mai ef sefydlodd gymuned grefyddol Penmon a’i rhoi yng ngofal ei frawd Seiriol ynghyd â thir ac eiddo. Estynnodd wahoddiad i Cadfan i Lŷn i sefydlu cymdeithas debyg ar Enlli. Roedd yn gefnder i Maelgwn Gwynedd a’r ddau yn wyrion i Cunedda Wledig. Mewn cae yng Nghricieth rai blynyddoedd yn ôl, daeth ffermwr o hyd i garreg ac arni’r geiriau Lladin, SOGILL ENNII DECANI LEIN, sef Sêl Einion Deon Llŷn. Ar ganol y garreg mae llun o bysgodyn – symbol cynnar Cristnogaeth.[2] Dethlid Gŵyl Einion ar 9 Chwefror yng nghalendr yr Eglwys. Ai’r dyddiad hwn oedd dydd ei farw dybed? 

Dylanwad arall ar y Cristnogion cynnar oedd mynachaeth a gyrhaeddodd Gymru o’r Dwyrain Canol drwy Gâl, a’r Iwerddon eto. Hunan-ddisgyblaeth lem, byw syml, ac unigedd oedd nod sawl un, a thynfa’r gorllewin yn eu hudo.[3] Roedd ynysoedd yn ateb gofynion y Cristnogion, ac o Lanengan gwelwn Enlli yn addo’r hedd a ddeisyfent. Sefydlwyd llan, felly, a heb fod ymhell byddai ‘cell fach [i’r sant] fyw ynddi...[ac] ymhen amser byddai nifer o gelloedd o amgylch yr eglwys fechan lle’r oedd pawb yn cydaddoli.’[4]

Daw’r gair ‘cell’ o’r Lladin ‘cella’, sef ystafell fechan. Cawn ‘cellarium’ hefyd yn golygu storfa fwyd. Dybed ai o ‘cell’ a ‘cellarium’ y daw’r enw Selar yn y bôn – oedd yn enw ar dŷ dros y ffordd â’r Eglwys, a elwir heddiw’n ‘The Rock’, ac mai yma y bu gweithwyr y llan yn byw ar un adeg? Mae Lôn Selar heddiw yn arwain i gyfeiriad y tŷ hwn. Cofiwn fod dylanwad Rhufain yn drwm ar gymdeithas ym Mhrydain am ddegawdau maith wedi cilio o’r ymerodraeth, ac mai Lladin oedd iaith yr Eglwys ac iaith y cerrig coffa cynnar a welwn yn Llŷn, megis carreg Llangïan sy’n coffáu MELI MEDICI/ FILI MARTINUS – Melus y meddyg, mab Martinus.[5]

Ond heddiw nid oes ôl y gell na’r Eglwys wreiddiol, a fyddai wedi bod yn adeiladau syml iawn. Rhywbryd yn y Canol Oesoedd, a’r sefydliadau hyn yn ffynnu, codwyd adeilad mwy sylweddol o furiau carreg, a’r olion cynnar hyn bellach yn rhan o fur gogleddol yr Eglwys bresennol. Adeilad a godwyd tua diwedd y 15^fed ganrif yw’r un a welwn heddiw, a’r tŵr yn ddiweddarach, ac arno’r dyddiad uwchben y drws gorllewinol - 1534 - ynghyd ag arysgrif yn nodi y codwyd y clochdy bychan er clod i Einion Sant, Brenin Cymru, Apostol y Scotiaid’. [6]

Gwnaed archwiliad pensaernïol manwl o’r Eglwys ar gyfer Comisiwn Brenhinol, a gyhoeddwyd ym 1964 - An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarfonshire. [7]

Nodir yma i’r Eglwys fod yn gyrchfan pererindota poblogaidd yn y Canol Oesoedd hwyr a hynny efallai am iddi fod yn nodedig am ddeubeth: oddi yma y byddai pererinion oedd yn anelu at Enlli, wedi dilyn y llwybr deheuol hir o gyfeiriad Tywyn, yn cael eu cip cyntaf o’r ynys; ac yma roedd dwy ffynnon y credid i’w dyfroedd leddfu blinderau’r corff a chynnig iachȃd o fod yn yfed o’r naill a throchi yn y llall.[8]

Roedd cyrraedd Llanengan felly yn cynnig cysur i gorff ac enaid pererinion blinedig yr oes a fu. Ac yn dilyn chwalfa Harri’r VIII o fynachlogydd ac eglwysi ei deyrnas, derbyniodd Eglwys Llanengan greiriau gwerthfawr Abaty’r Santes Fair ar Enlli gan gynnwys y ddwy gysgodfa (sgrîn) o dderw cerfiedig sy’n gwahanu’r gangell a chorff yr Eglwys, crog-lofft o’r un gwneuthuriad, a deuddeg sedd ‘miserere’ yn wynebu’r ddwy ffenestr ddwyreiniol hardd.

Y sgrîn hynafol yn gwarchod y gangell ddeheuol

Ger y drws deheuol cawn Gyff Engan sy’n gist dderw hirsgwar a gerfiwyd o un boncyff praff rhywdro yn y Canol Oesoedd mae’n debyg. Mae’r strapiau haearn o’i hamgylch, yr hoelion cryfion ar gaead a wyneb, y ddau glo trwm, a’r bar haearn hir yn waharddiad clir i unrhyw demtasiwn i ddwyn yr arian a dderbynnid drwy’r hicyn a ddenai gyfraniad pob ymwelydd.

Rhaid sôn am y tair cloch y dywedir iddynt hwythau ddod o Enlli er bod 1624 yn ddyddiad ar un a 1664 ar y ddwy arall, fyddai’n llawer hwyrach na’i dymchwel yn yr Abaty. Ond efallai mai dyna ddyddiadau eu gosod yn nhŵr Eglwys Llanengan, oedd yno’n barod wrth gwrs.

Un o’r tair cloch

Ceir manylder yn yr Inventory am y trawstiau hardd fry uwchben sy’n cynnal to’r corff gogleddol a’r ystlys ddeheuol, [9] ynghyd â’r bwâu a’r colofnau urddasol sy’n rhannu’r ddwy ochr yn gytbwys. Gyda threigl y blynyddoedd bu adfer a thrwsio wrth reswm, yn arbennig felly ym 1847, yn y 1930^au a rhwng 1968-72.  A dyma ein trysor ni heddiw – canolbwynt y pentref a’n plwyf. Yma i dawelwch cornel o Lŷn y denwyd disgyblion y grefydd a gydiodd ynom fel cenedl, i’n cysuro a’n cynnal drwy air a gweithred. Ac yma y down ninnau yn ein tro yn gynulleidfa neu’n unigol i gydganu, i gydwrando ac i ymdeimlo â heddwch a rhin y llecyn hwn er ein lles. Mae’r Eglwys a’r egwyddorion yn parhau.

Y corff gogleddol, hynaf - y trawstiau a'r bwâu urddasolz

Y corff gogleddol, hynaf - y trawstiau a'r bwâu urddasolz

[1] A’u Bryd ar Ynys Enlli, Enid Roberts, Y Lolfa, 1993, t 19

[2] Andrew Jones, Nodiadau Llwybr Cadfan, 27 Mai 2023

[3] ‘In common with other Celtic outposts in Ireland, Scotland and Brittany, there’s an inexplicable yet irresistible influence that draws people westward to Llŷn.’ Every Pilgrim’s Guide to Celtic Britain and Ireland, Andrew Jones, Canterbury Press, 2002, tt 17-19

[4] Enid Roberts, op cit t 23

[5] ‘Diddorol dros ben’ oedd barn yr Athro Idris Foster am yr arysgrif hwn gan ‘na chofnodir medicus...ar unrhyw garreg arall ym Mhrydain.’

Atlas Sir Gaernarfon, T M Bassett a B L Davies (goln) Cyngor Gwlad Gwynedd, 1977, t 58

[6] Y Ddwylan, A summary of the history of the Churches of Llanengan and Llangîan, Rev W L Jones, Pwllheli, undated, t 4

[7] Royal Commission on Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol III, West, 1964, tt 43-48

[8] Andrew Jones, op cit t 34

[9] Op cit tt 45-6

Llun gan Susan Evans

Methodistiaeth a Chapel y Bwlch

Mae’n amlwg i daith gyntaf Howel Harris i Lŷn yn Ionawr 1741 gael dylanwad arbennig ar rai o drigolion plwy Llanengan oherwydd i gofnod Evan Evans, a groniclodd yr hanes cynnar, nodi ‘Pregethwyd y bregeth gyntaf gan y Methodistiaid yma mewn ffermdy bychan o’r enw Pengogo...[ac]enw’r preswylydd... ydoedd William Griffith’ – hyn ‘ddechreu y flwyddyn 1741’.[1] Roedd cynnal cyfarfodydd o’r fath ar y pryd yn golygu cryn ddewrder gan mai dioddef cosb fyddai’r canlyniad pe dôi’r Eglwys i wybod am anghydffurfiaeth o’r fath. A dyna un rheswm am ddewis Pengogo fel man ymgynnull – roedd yn ddiarffordd rhwng môr a mynydd uwch tonnau Porth Neigwl.

 Aeth y cyfarfodydd dirgel hyn rhagddynt am beth amser, efallai tan i enw William Griffith, Llanengan ymddangos efo dau arall ymysg llawer a lusgwyd o flaen eu ‘gwell’ yn Llys yr Esgob ym 1747 am gynnal cyfarfodydd anghyfreithlon. Dyma hefyd ddyddiad ail daith Howel Harris i Lŷn i geisio diwygio’r Eglwys o’i diffyg sêl – hon oedd ei ddadl bellach, yn hytrach nag annog ymneilltuaeth.

Oherwydd y gwŷs i’r Llys, symud o Bengogo fu raid a Caefadog, Sarn Bach fu’r ail gartref - o 1760 ymlaen medd un ffynhonnell[2] – lle trigai Robert William, y gwehydd, a’i wraig, Betty Thomas, a lle bu llwyddiant cynyddol i’r achos[3].

Yna bu symud wedyn, i gegin allanol Y Bwlch, cartref John Williams a Margaret a’u mab Thomas, a gofrestrwyd yn ystafell i addoli ynddi ar 29 Medi 1801. Roedd mwy o dderbyniad i’r ymneilltuwyr erbyn y cyfnod hwn mae’n amlwg. Er hynny, mynd a dod oedd hanes aelodau ond yr oedd dyrnaid ffyddlon ac yn eu plith y tri blaenor a benodwyd i arwain – Griffith Roberts, Tŷ Fry; Robert William Griffith, Caereglwys[4] a Thomas Williams, Y Bwlch. Ac ef a drefnodd brydles ar 29 Ebrill 1806 ar dir cyfagos i godi adeilad pwrpasol i addoli ynddo. O’r diwedd fe gofrestrwyd Capel y Bwlch yn swyddfa’r Esgobaeth ym Mangor ar 28 Hydref 1807.

Aeth yr achos o nerth i nerth yn y capel bach a helaethwyd ym 1813 a 1826 ond erbyn 1854, gyda dyfodiad y gweinidog cyntaf, y Parch William Hughes, rhaid oedd helaethu eto. Bu Cyfrifiad Crefyddol ym 1851 a’r wybodaeth a gafwyd - gan William Benjamin, Tan y Fynwent[5] a Henry Richards, y ciwrad – yn dangos gwahaniaethau amlwg rhwng niferoedd y Methodistiaid a’r Eglwyswyr.[6] Rhaid oedd cael adeilad mwy sylweddol.

Ond hir fu’r dadlau. Roedd anniddigrwydd ers agor chwarel Tan yr Orsedd ym 1840 yn agos i’r hen gapel. Erbyn 1863 rhaid oedd ymateb a gofynnwyd am gefnogaeth y Doctor Thomas Williams, Dwylan - ffrind David Williams, Castell Deudraeth, perchennog fferm Y Bwlch. Oherwydd amod penodol ynglŷn â ffordd bosibl heibio’r capel, ni fu cytundeb tan Mehefin 1870 pan aed ymlaen i drefnu codi’r adeilad newydd ar lecyn Perllan y Bwlch. Dewiswyd y Doctor yn Llywydd ‘Y Pwyllgor Gweithiol’ a threfnwyd cwmni Hugh Hughes, Porthmadog i godi’r capel am y pris a gynigiwyd ganddynt o £690, gyda gwirfoddolwyr lleol i symud cerrig a choed yr hen gapel i’w defnyddio drachefn wrth godi’r newydd.

Y Capel Newydd

Capel y Bwlch ar ôl codi'r 'ddau gyntedd  

hardd a hwylus' ddechrau'r 20G 

Bu diwrnod i’w gofio ddydd Llun, 19 Rhagfyr 1870 pan gafwyd seremoni gosod y garreg sylfaen gan wraig y Doctor ar bnawn glawog, ond gobeithio i’r haul wenu wrth ddathlu priodas gyntaf y capel ar 22 Awst 1873 rhwng Mr Daniel Jones, Tŷ Newydd, Morfa Bychan a Miss Elizabeth Roberts, Bryncelyn, Llanengan. Codi’r capel newydd fu’n gyfrwng i’r ddau gyfarfod.

Yn anffodus, ni welodd y Parch William Hughes godi’r ail gapel, a rhoddwyd gwahoddiad i’r Parch David Hughes, Aberdaron, i weinidogaethu. Fe’i sefydlwyd ganol Ionawr 1872. Ond er y llwyddiannau, wrth gloi ei adroddiad o hanes achos Y Bwlch ym 1873, nodyn o rybudd sydd gan y blaenor Evan Evans, am gyflwr crefyddol yr ‘ieuengtyd’ a’u ‘hwyrfrydigrwydd neillduol i ymaflyd yn nyledswyddau crefydd’.[7]

Yr Adroddiadau[8]

Ond os cymharwn y ffigyrau, gwelwn nad oedd achos i Evan Evans boeni gan bod y capel ar ei gryfaf ar ddechrau’r ganrif newydd:

1873: aelodaeth - 147; plant - 29; ysgolheigion -156; athrawon -28.

1901 - aelodaeth: 179; plant - 38; ysgolheigion – 161; gwrandawyr – 360.

Ac er colli 32 o aelodau o’r ‘fam eglwys’ i Eglwys y Graig, Abersoch ym 1904, nid oedd angen ‘digaloni’ yn ôl Evan Evans. Ei falchder mawr yn Adroddiad 1905 oedd datgan i ddyled y capel o £70.00 gael ei thalu’n gyfangwbl. Hapused oedd yr aelodau, penderfynasant ar gasgliad arall i brynu lampau newydd i’r capel. Nodir i’r Gymdeithas Lenyddol ddenu’r ‘bobl ieuainc’ ac yma gwelwn gyfeirio at gychwyn ‘Y Gymdeithas Undebol’ fel y gwyddom amdani heddiw.

R O Hughes, Llwyn Onn – a phrifathro’r ‘Council School’ – sy’n Ysgrifennydd ers 1908 ac erbyn 1910, am y tro cyntaf mynegir siom yn yr Anerchiad oherwydd difrawder cyffredinol. Ond canmoliaeth gaiff ffyddlondeb ‘nodedig’ y Chwiorydd – y dylai’r ‘brodyr’ eu hefelychu ‘yn y rhinwedd hwn’. Noder i’r naill ffyddlon gael llythyren fawr a’r lleill difater lythyren fach!

Ymfalchïwyd yn ‘yr adgyweiriadau pwysig a wnaed ar y Capel’. Cafwyd ‘dau gyntedd hardd a hwylus at yr adeilad’; ‘trefniant effeithiol a diweddaraf o awyriant’; ‘glanhawyd a lliwiwyd y muriau a’r ffenestri’ a phrynwyd ‘linoleum’ i gynhesu’r lloriau, blinds, lampau, matiau, clustogau, ‘umbrella stands’...yr oll ‘yn gynorthwyon pwysig i gysur ac iechyd ein Cynulleidfa’.

Ond bu newid byd ar bawb gyda dechrau’r Rhyfel Byd Cyntaf. Nodir casgliad arbennig i Genhadaeth y Milwyr yn Adroddiad 1914 a chasgliad blaenorol i gefnogi’r ffoaduriaid o Wlad Belg. Anfonwyd ‘pedair-ar-ddeg-ar-hugain o ‘Blancedi’ a chwe pâr o ‘Socks’ i’r Swyddfa Rhyfel ar derfyn mis Hydref’. Yn Adroddiad 1916 rhestrwyd enwau’r rhai oedd yn gwasanaethu yn y Fyddin neu’r Llynges:

Salmon Jones, Ty’nypwll; Huw J Powell, Rhiwlas; David E Roberts, Minffordd; Lewis Roberts, White Horse; David J Williams, Morfa; Evan H Jones, Sarn Villa; John Jones, Pengamdda

Daeth trydydd bugail Y Bwlch, y Parch H D Lloyd, yn ŵr ifanc o ochrau Llanuwchllyn, i aros efo teulu Ty’n Pwll i ddechrau, ond ym 1916 priodwyd y gweinidog â Sarah Ann Jones, Bryncelyn Isaf ac yno yr ymgartrefodd yng nghartref ei wraig a’i mam, Catherine.

Ymddengys i nifer aelodaeth Y Bwlch a’r cyfraniadau barhau yn gyson dderbyniol drwy’r ddegawd ond cwyno braidd a glywn yng Nghyfarchiadau’r gweinidog ym 1916 a 1918 y carai weld mwy o gefnogaeth i’r Cyfarfodydd Gweddi a’r Seiat. Erbyn y ddegawd nesaf (1923) canmolir: yr ymdrech i ‘glirio ein dyled’; a ffyddlondeb y ‘bobl ieuaingc’ a’u parodrwydd i ‘wneud eu rhan’, ond proc a roir i’r ‘dosbarthiadau hŷn’ i adfywio ac ymroi.

Yr un yw’r stori yn y 30^au, gan ddechrau’n rhagorol yn ‘clirio y ddyled o £300 oedd yn aros ar y Festri’. Erbyn 1932, llwydaidd yw’r llun, fel yr hin gymdeithasol yn gyffredinol. Ond canmolir y rhai a roddodd eu hamser a’u hegni i helaethu’r Fynwent yn ddi-dâl ac i’r rhai oedd yn gyson gynnig lletygarwch i’r gweinidogion. Bum mlynedd yn ddiweddarach mae pethau’n gwella. Roedd nifer y Cymunwyr ym 1937 yn 139 a 27 o blant. Yr oedd y gweinidog yn hapus.

Ond degawd go anodd fu hi yn y 40^au, gydag ymadawiad y gweinidog ddechrau’r cyfnod, a’r Ail Ryfel Byd yn creu newidiadau. Erbyn Adroddiad 1946, fodd bynnag, mae’r Swyddogion yn diolch am y ‘cyfraniadau cyson’ ac yn gweld ‘cyfarfodydd yr wythnos yn dal eu tir’. Roedd cyfartaledd presenoldeb yr Ysgol Sul yn 48, a nifer yr holl Ysgol yn 90! Erbyn Adroddiad 1947 mae’r Parch Ieuan James Owen wedi ei sefydlu yn bedwerydd gweinidog y capel. Ymgartrefodd yn Nhan yr Orsedd.

Diolch am ‘lafur ac aberth’ yr aelodau a wna’r gweinidog newydd a chanmol ffyddlondeb ‘neilltuol’ y gwragedd, ond ‘carwn weled ychwaneg o wŷr yn y Seiat a’r Cwrdd Gweddi’. Gwelir ôl prysurdeb ynghyd â haelioni’r aelodau yn y casgliadau niferus, a chanlyniadau’r Arholiadau Safonol a Sirol yn dangos gwaith y plant a’u hathrawon. Dechreuir ail hanner yr ugeinfed ganrif felly yn weddol hyderus.

Mae’r gweinidog yn un da am ganmol. Dechreua arferiad a gynhaliwyd wedi ei ymadawiad, sef dangos diolchgarwch i wirfoddolwyr yr achos. Mae’n amlwg i’w hynawsedd ddenu’r aelodau i ailafael yn y moddion a chryfhau cyfraniadau. Roedd 117 o Gymunwyr ym 1953 a chyfartaledd presenoldeb yr Ysgol Sul yn 46.

Ond 1954 oedd blwyddyn lawn olaf y Parch Ieuan J Owen yn Y Bwlch cyn symud i Pontypridd. Wrth ddiolch i’r plant, i’r merched am dalu am wresogyddion a phaent, ac i’r dynion ifanc am beintio’r Festri, mae’n cloi â chwestiwn: ‘A oes sail i’r cyhuddiad fod ein heglwys yng nghlwm wrth hen draddodiadau?’ Wedi dwy ganrif o Anghydffurfiaeth, roedd yn gwestiwn perthnasol.

Gwelwn newid graddol yn Adroddiad 1955 a’r merched yn llawer amlycach eu swyddogaethau, eu Cronfa wedi ‘trosglwyddo £80 i dalu am lanhau a thwymo’r capel’. Syndod yw’r gofynion i gefnogi o leiaf 13 o Gasgliadau Cyfundebol, yn ogystal ag ymorol am gynnal y capel ei hun, ond llwyddwyd.

Dangoswyd ymroddiad hen ac ieuanc yng ngwedd ffres yr adeiladau, yng ngraen y cyfarfodydd wythnosol, y tystysgrifau Tonic Solffa a enillwyd yn yr ysgol Sul am y tro cyntaf, a chanlyniadau’r Arholiadau Sirol ddiwedd 1956. Bellach Miss Megan Thomas, Brynteg oedd Arolygwr yr Ysgol Sul a hi hefyd oedd yn gyfrifol am y Band of Hope. Diwydrwydd a sêl oedd nodwedd y gweithgareddau. Roedd y coffrau yn iach, a soniwyd am ‘symud ymlaen am weinidog’.

Adroddiad 1964 yw cyfle cyntaf y gweinidog newydd, y Parch Gareth Maelor Jones, i annerch ei ofalaeth, a gynhwysai bedair eglwys: Y Bwlch, Cilan, Llangïan a’r Graig. Creigle, Abersoch oedd cartref y teulu.

Natur ddamhegol gawn yn Anerchiadau’r Parch Gareth Maelor a’i apêl am gariad a brawdgarwch ‘a wna’r eglwys yn aelwyd a’r aelodau yn deulu’. Gwelwn haelioni’r aelodau yn anrhegu’r achos mewn sawl ffordd a’r trysoryddion yn cadw’r ddysgl ariannol yn wastad. Bu gweithgarwch gyda’r to ifanc yn benodol.

Y blaenoriaid fu’n gyfrifol am Adroddiad 1975, fodd bynnag, gan i’r gweinidog, wedi degawd o wasanaeth, symud i ofalu am Gartref Bontnewydd, a’r Anerchiad yn dangos chwithdod ei golli. Mewn dyddiau anodd, diolchgarwch am ffyddlondeb oedd y neges, a’r   nodyn y byddid yn y dyfodol yn colli aelodau na fyddent yn cyfrannu am ddwy flynedd yn olynol.

Gareth Maelor Jones gyda’r Gorchfygwyr a Hetty Yoash,

merch ifanc y noddwyd ei haddysg ganddynt. 

Cafwyd gweinidog newydd yn eitha’ sydyn a’r Parch George Emlyn Jones yn gofyn yn garedig i’r aelodau ‘ddangos i’r oes a ddêl y glendid a fu’. Dyma apêl i ddangos y budd a roddai mynychu oedfa, cyfarfod gweddi neu Ysgol Sul i’n ‘haddasu i wynebu bywyd yn ei wahanol dymhorau a’i amryfal liwiau.’

Pwysleisio ochr ymarferol crefydd mae geiriau’r gweinidogion diweddaraf. Diolchir am ymateb yr aelodau i ofynion yr Henaduriaeth a chanmolir llwyddiant y Gymdeithas Undebol. Roedd cyfartaledd presenoldeb yr Ysgol Sul ym 1978 yn 22 a gwariwyd £40 ar gopïau o Feiblau Lliw i’r plant. Ond wrth ddod i derfyn degawd arall, gwelwn mai gwanychu mae eu ffyddlondeb, ac efallai eu niferoedd yn yr ardal. Ond naws garedig deimlwn yn anogaeth y gweinidog i ni fod ‘yn dystion cywir...yn ein bywyd beunyddiol’... Ar y pryd roedd nifer aelodau’r Bwlch yn 86.

Er i’r aelodaeth barhau’n gyson ddechrau’r 1980^au, cynyddu roedd y costau a’r sylw bellach yn glir yn yr Adroddiadau am ganlyniadau diffyg cyfrannu. Disgwylid £24.26 y pen fel lleiafswm i gynnal y gofynion. Ond y Swyddogion a ysgrifennodd yr Anerchiad ym 1982 gydag ymadawiad y Parch. George Emlyn Jones i Glan Conwy.

Erbyn 1986 deallwn fod gweinidog newydd ar y gorwel i’w chroesawu i’r Bwlch, Miss D M Davies. Roedd aelodaeth y capel a chyfartaledd presenoldeb yr Ysgol Sul rhywbeth yn debyg o hyd. Ymgartrefodd y gweinidog newydd yn Nawdd Dir, Abersoch.

Roedd ychwanegu Capel y Nant at ofalaeth y gweinidog newydd yn ategu at y cyfrifoldebau a ddisgwylid i’r Parch. Dilys Myfanwy ysgwyddo. Cychwynnodd yn obeithiol er sawl sialens: costau cynyddol; aelodaeth a phresenoldeb yn gostwng. Ond ymddangosodd Cylchlythyr ganddi yn cynnwys newyddion diweddaraf gweithgareddau’r achos - syniad da i gyrraedd yr holl aelodau o dan amgylchiadau anodd.

Gobeithiol oedd y nodyn yng Nghylchlythyr 1988 gyda chyfieithiad newydd y Beibl, presenoldeb yn y cyfarfodydd wythnosol yn tyfu, ac eraill megis Hwyl Hwyr i’r plant, yn llwyddo. Ond cymysg oedd y canlyniadau ym 1989 a phryderus oedd y gweinidog am gapeli’r ofalaeth i gyd. Beth aeth o’i le? Ni chafwyd apêl benodol ganddi ar ddechrau’r ddegawd newydd ond cynigiodd yr emyn, ‘Bydd yn wrol, paid â llithro /er mor dywyll yw y daith...’

Yn Adroddiad 1991 parhau mae’r ‘amser dyrys...[gyda] phrinder gweinidogion [ac] argyfwng gyda hen adeiladau’. Trist yw gonestrwydd y gweinidog er iddi fod yn ‘falch fod rhai yn medru ymddiried [ynddi]’. Mae’n amlwg bod ei dyletswyddau’n drwm gan iddi ofyn am bythefnos o rybudd pe bai angen ei gwasanaeth – er i’w drws fod yn agored i’r sawl oedd angen hynny. Gwelwn yn y Fantolen dâl o £5,100 am ddymchwel y capel ac yna £816.10 am atgyweirio ac addurno’r Festri – hyn heb unrhyw sylw penodol yn yr Anerchiadau am y rheswm dros y dymchwel na’r symud i’r Festri i gynnal oedfaon o hynny ymlaen.

Ym 1992 ceir apêl i aelodau ymgymryd â’r her o gydaddoli a chydweithio, sef y chwe chapel o fewn yr ofalaeth. Roedd gofyn £63.00 y pen gan yr aelodau bellach; nifer y Cymunwyr yn Y Bwlch oedd 48; a 15 yn mynychu’r Ysgol Sul yn ogystal â thair athrawes. Cyfeiriwyd at farwolaeth Mrs Jennie Bryn Jones, Perthi, a’r ychwanegiad i’w ‘chyn-deidiau [fod yn] sylfaenwyr yr achos yn y lle hwn...’.

Datganiad gofidus 1993 oedd fod y Parchedig Dilys Myfanwy yn dymuno ‘dirwyn i ben ei gweinidogaethau’ a hynny wedi chwe mlynedd o wasanaeth. Dymunwyd ‘adferiad buan i lawn iechyd iddi’ ac aed ymlaen i ddewis blaenor newydd yn dilyn ymadawiad Mr Leonard Roberts, Brynteg. Cymerodd Mrs Iorwen Thomas, Meillion ei lle efo’r ddwy fu’n ysgwyddo’r baich ers rhai blynyddoedd, sef Mrs Calin Thomas, Ty’n Don a Mrs Ceinwen Jones, Tŷ Fry. Bellach Mr Richard Bryn Jones, Tŷ Newydd oedd yr unig ddyn i rannu’r ddyletswydd.

Erbyn 1995 roedd ymdrech i gymhennu’r Festri – er codi’r cwestiwn am ddyfodol yr achos erbyn hyn - gan i’r Fantolen ddangos taliadau o £280 am ‘blinds’ i’r ffenestri, £730 am garped, £119 am lanhawr carped, £558 am wresogyddion a £14.20 am bwced a mop! Roedd merched wrth y llyw - a’r Ysgol Sul a’r Gymdeithas Undebol yn llewyrchus.

Ond colledion a siomedigaethau fu hanes 1996 er i’r gefnogaeth ariannol fod yn dda a llwyddiant yr Ysgol Sul yn rhoi ‘pleser enfawr’. Yr eironi oedd nad oedd rhieni 15 o’r 18 plentyn a fynychai’r Ysgol Sul yn aelodau yn Y Bwlch o gwbl. Beth oedd arwyddocâd hyn dybed?

Neges galonogol y flwyddyn ganlynol oedd fod Mrs Olwen Williams yn dod at ddiwedd y flwyddyn yn weinidog rhan-amser yn dilyn cytundeb yr aelodau i’r penderfyniad. Canmol ‘teulu hapus’ y Bwlch wna’r gweinidog newydd yn Adroddiad 1999 gyda’r ‘cnewyllyn cadarn yn oedfaon nos Sul’ a Chlwb y Plant ar nos Lun. Roedd ‘caredigrwydd a sirioldeb yr aelodau’ yn gynhaliaeth i un ac oll,’ meddai.

Pery’r diolch ar ddechrau’r mileniwm am ‘gydweithio hapus’ a Chlwb y Plant yn ‘mynd o nerth i nerth’. Wrth eu hannog i ddod i ambell oedfa, cydnebydd y gweinidog bod yr ‘amser [yn] anodd...ond daw yn olau eto os ydym o ddifri...’. Atega bod ‘golau o hyd yn ffenestri Capel y Bwlch’ er trychinebau’r byd. Teimlwn ddidwylledd ei braint o gael gwasanaethu, ‘Gweithiwn felly efo’n gilydd...’

Bu 2003 yn flwyddyn o golli ffyddloniaid, fodd bynnag, ‘a phethau’n gwaethygu’. Ond canmoliaeth glywn yn Adroddiad 2004 wrth nodi i Mr Richard Bryn Jones, Tŷ Newydd fod yn flaenor ers 50 mlynedd; a bod yr eglwys yn cynnal oedfa’r Sul yn ddi-feth er diffyg gweinidogion i bregethu. Ynddynt paratowyd cyfarfodydd gweddi a phawb yn gwneud ei ran yn ôl ei dalent. Roedd 29 o blant yn mynychu’r Ysgol Sul.

Rhaid canmol cryfder ewyllys y gweinidog sydd yn parhau i gynnal aelodau. Rhydd esiampl wrth ddiolch i bawb yn benodol ac ymfalchïo yng nghynnal a chadw’r adeilad. Rhaid gweddïo am ‘flwyddyn y deffro’ yw ei chyngor.

Yn 2006 nodir trefn newydd i’r Ysgol Sul ar gyfer athrawon, gan fod Mrs Megan Griffith yn ymddeol wedi dros 30 mlynedd o wasanaeth, ond yn dal am roi cymorth yn y Clwb Plant ar nos Lun. Gwerthfawrogwyd ei chyfraniad a llongyfarchwyd hi’r flwyddyn ganlynol am ennill y Fedal Gee.

Sefydlwyd Henaduriaeth Gorllewin Gwynedd yn 2008. Deallwn fod llawer o gapeli wedi cau, ‘yn gyfoethog yn ariannol ond yn dlawd o bresenoldeb’. Ond diolch a geir am aelodau brwdfrydig yn Y Bwlch lle mae’r ‘aelwyd mor gynnes’. Roedd mwy o athrawon ar y rota Ysgol Sul bellach nag oedd o blant i’w dysgu.

Neges siomedig 2009 oedd bod y gweinidog yn gorfod ymddeol yn ôl rheolau’r Cyfundeb, wedi 11 mlynedd – ‘rhai o flynyddoedd hapusaf fy mywyd’. Ac ‘er gwaethaf arwyddion yr amserau, braf meddwl bod gennym gnewyllyn yma o hyd’. Gwelwn i Glwb y Plant drosglwyddo £78.45 o’u cyfri i’r Ysgol Sul, sy’n awgrymu i’r Clwb fod wedi dod i ben gydag ymadawiad y Parch Olwen Williams. Dyma golled amlwg.

Ysgrifennydd y capel, Mr Richard Bryn Jones, Tŷ Newydd, sy’n diolch o waelod calon yn Adroddiad 2010 am wasanaeth ‘rhagorol’ y Parch Olwen Williams. Teimlir ei ddiffuantrwydd. Anos fydd cynnal gwasanaethau bellach, ond wrth ddiolch i unigolion atega, ‘os medrwn ddod i’r capel nos Sul, deil ei ddrysau ar agor’. Ar y pryd 31 oedd nifer y Cymunwyr.

Yna deallwn yn 2011 bod y Parch Olwen Williams yn dal i gynnal yr oedfa nos Sul ddwywaith y mis – heb ei ffyddlondeb ni fyddai’r capel ar agor. Tristwch oedd gorfod nodi i’r Ysgol Sul ddod i ben o ddiffyg plant ond diolch oedd raid i’r athrawon fu’n driw cyhyd ac i’r swyddogion eraill â’u gwahanol gyfrifoldebau.

Erbyn 2012 roedd yr Ysgrifennydd, wedi 58 mlynedd o wasanaeth, yn trosglwyddo’i gyfrifoldeb i’w gydflaenor, Mrs Iorwen Thomas. Gyda marwolaeth aelod arall, Mr Owen Emlyn Roberts, Bodorwel - oedd yn Ysgrifennydd Pwyllgor y Fynwent – roedd dyletswydd arall i’w llenwi. Fodd bynnag, rhoddwyd system sain newydd yn y capel i gynorthwyo’r ffyddloniaid ar gôst o £1,600 - hyn yn arwydd nad oedd pawb yn llwyr ddigalonni. Bu raid gwario hefyd ar y Tŷ Capel y flwyddyn ganlynol, a mwy o wariant eto i ddod.

Erbyn 2015 roedd newid ar y gweill eto a cholli Mrs Calin Thomas, Ty’n Don – yn flaenores ers 35 o flynyddoedd – yn arwyddocaol o gyfnod yn dod i ben. Bu raid trefnu gwasanaethau undebol rhwng capeli’r Graig, Bwlch, Smyrna a’r Nant unwaith y mis ar fore Sul er mwyn rhannu pregeth ond parhau i gynnal gwasanaeth nos Sul yn Y Bwlch.

Yn Adroddiad 2017 sonnir am farwolaeth gwraig y Tŷ Capel, Mrs Jordan. Fel canlyniad rhaid oedd penderfynu ar ddyfodol ei chartref ac ‘heb ailfeddwl’ gwelwyd mai gwerthu oedd yr ateb. Bu gwaith clirio caled ar yr ardd, a fu am flynyddoedd yn batrwm o dlysni lliwgar. Diolchwyd i bawb am eu llafur ond nodwyd niferoedd llai o wasanaethau oherwydd prinder gweinidogion, a swyddogion y tri chapel yn bryderus am y dyfodol. Mewn inc coch nodir y tâl aelodaeth am y flwyddyn ganlynol, sef £95, a phwyslais mai i’r Swyddfa yng Nghaerdydd yr anfonir y cyfan. Yng nghyfrif y capel ar ddiwedd 2017 roedd £10,200.91; roedd 22 o aelodau ac un yn gyfaill i’r achos.

Adroddiad ‘gwahanol iawn’ oedd yr un olaf. Ceir hanes y penderfyniadau a wnaed o Fedi 2018 ymlaen a’r Henaduriaeth yn nodi ‘bod rhaid cael pleidlais yr aelodau’ ynglŷn â dyfodol y capel. Ar 28 Mawrth felly, pasiwyd i gau’r capel o wyth pleidlais i un. Nodir iddo ddod i ben ‘mewn oedfa arbennig iawn’ ar 26 Ebrill 2019 dan ofal y Parch Olwen Williams. Priodol oedd i’r cyfarfod hwnnw fod yng ngofal y gweinidog didwyll a ddywedodd wrth ymddeol yn 2009 mai ‘ffrindiau yw pobl y Bwlch i mi bellach’. Diolch am ei hynawsedd a’i chyfraniad ffyddlon i’r capel – capel a lywiodd fywydau ardal Llanengan mewn dysg a diwylliant am dros ddwy ganrif a hanner. Ymfalchïwn yn hyn.

[1] Methodistiaeth Llanengan 1741-1873, Adroddiad Cyflawn am y Capel Newydd, Pwllheli, t 7

[2] Nodiadau Ysgol Sul Mrs Megan Roberts, Brynteg

[3] Op cit t 8,’Ac felly yr eglwys a gadarnhawyd yn y ffydd, ac a gynyddodd mewn rhifedi beunydd.’

[4] Mab William Griffith, Pengogo.

[5] Ŵyr William Griffith, Pengogo

[6] Op cit t 30; Hen Feini’n Llefain yn Llŷn, Thomas J Prichard, 1998, t 143 (cyhoeddiad yr awdur)

[7] Methodistiaeth Llanengan o 1741-1873 Adroddiad Cyflawn am y Capel Newydd, Pwllheli, t 30

[8] Cyfeirir at ystod yr Adroddiadau o 1901 (y 3ydd) hyd at 2019 (yr olaf) – er nad oedd pob un ar gael

Addysg

Talmaen hardd, dylanwad y Cyfandir yng ngwaith 

Henry Kennedy, pensaer stad y Faenol.

Er i’r Eglwys drefnu dosbarthiadau dysgu darllen yn Llanengan - drwy gynllun Ysgolion Cylchynol Griffith Jones, Llanddowror - i hybu’r plwyfolion i ddarllen y Beibl, ac i’r rhain barhau ar ffurf ysgol ddyddiol a gynhelid yn yr Eglwys gan y rheithor o tua 1833 ymlaen, bu’n rhaid aros tan 1845 cyn cael adeilad pwrpasol i addysgu’r plant.

Ym mis Awst 1840 cafwyd gwŷs i’r Eglwys, drwy awdurdod y frenhines, i godi ysgolion i’r tlodion drwy Gymru a Lloegr, i’w goruchwylio gan Arolygwyr ei Mawrhydi. Addysgu’r plant yn unol ag egwyddorion yr Eglwys Wladol oedd y nod, eu hybu i ddarllen ac i ysgrifennu yn Saesneg ac i rifo. Dyma’r National Schools.

Ond bu plwyfolion Llanengan yn poeni am ddylanwad posibl yr Eglwys ar eu plant anghydffurfiol, gan mai Methodistiaid oedd y rhan fwyaf yn y pentref, a’u haelodaeth yng Nghapel y Bwlch yn niferus ers dwy genhedlaeth o leiaf.

Ysgol yr Eglwys a thŷ'r ysgol ar Lain y Llan 

Tipyn o gamp felly oedd haeddu nodyn yn y Pembrokeshire Herald, o bob man, ddechrau Tachwedd 1844[1] am drefniant i godi ysgol anenwadol, y British School, ar gaeau Dwylan, drwy haelioni a chefnogaeth Dr Thomas Williams, Surgeon, a roddodd ei dir i’r achos – a’r ysgol yn agor yn Hydref 1845, flwyddyn yn gynt nag Ysgol yr Eglwys, y National School. Er mai Ysgol Frytanaidd fyddai’r ysgol hon, Ysgol Doctor Dwylan, neu’r Ysgol Bella, y’i gelwid yn lleol. Nodwyd ei lleoliad ar argraffiad cyntaf map OS 25” CAXLV.9, 1889 – ar dir Dwylan
Bellaf, uwchben y ffordd, a thŷ’r athro dros y ffordd. Ceir adroddiad manwl o’r Cyfarfod Agoriadol yn ymestyn dros ddeuddydd yn Hydref 1845 lle sonnir bod lle i 200 o blant[2] a chynhaliwyd Eisteddfod ddydd Nadolig ynddi yn 1862 lle honnwyd bod 400 yn y gynulleidfa![3]

 

Ym 1846 – rhyw flwyddyn wedi sefydlu’r ysgol - fe alwodd Arolygwyr ei Mawrhydi i roi barn ar safon y dysgu ac i nodi ychydig ffeithiau:

·    roedd ysgolfeistr a 6 ‘monitor’ yn gofalu am 23 merch a 58 bachgen;

·    dysgid darllen, ysgrifennu, syms, gramadeg, daearyddiaeth, hanes, etymoleg/geir-darddiad ac Ysgrythur;

·    roedd y gôst i’r rhieni rhwng 1/3 a 2/6 y chwarter (6c a 12½c) efallai’n ôl gallu i dalu?

Nodir mai nyddwr a lliwiwr oedd gwaith blaenorol yr ysgol feistr ond iddo dreulio chwe mis yn ‘yr ysgol normal’ yng Nghaernarfon i’w hyfforddi. Nodir hefyd fod safon ei Saesneg llafar yn well na’r rhelyw o athrawon yr ardal, fod trefn dderbyniol yn yr ysgol, ac o ystyried ei sefydlu diweddar, teimlid fod cynnydd, er yn araf, yn natblygiad y plant.[4] Digon derbyniol felly ar y cyfan oedd Ysgol Dwylan ar 8 Rhagfyr 1846.

Ond erbyn y dyddiad hwn, yr oedd ail ysgol wedi agor ei drysau yn Llanengan. Fel canlyniad i’r wŷs uchod i’r Eglwys Wladol ym 1840 fe ymatebodd y tirfeddiannwr Thomas Assheton Smith drwy gynnig darn o dir o’r enw Llain y Llan fel safle addas i godi Ysgol Genedlaethol, National School, i blant yr ardal, a thŷ i’r athro. Rhoddwyd pensaer Assheton Smith - Henry Kennedy - ar waith i gynllunio’r ysgol ac iddo ef mae’r clod am adeilad unigryw ei arddull o blith ysgolion elfennol Llŷn y cyfnod. Ym mis Awst 1846 arwyddodd y rheithor, William Williams, y ddogfen gyfreithiol a nododd ei gyfrifoldeb, a chyfrifoldeb yr Eglwys, dros barhad a llwyddiant yr ysgol.

Prin roedd yr ysgol wedi ei sefydlu felly nad oedd yr Arolygwyr yn ymweld ymhen tri mis ar 8 Rhagfyr 1846, pan nodir nad oedd tŷ’r athro wedi ei gwblhau hyd yn oed. Roedd ysgolfeistr yn:

·      gofalu am 55 o fechgyn a 19 o enethod;

·      dysgu’r Beibl a’r holwyddoreg neu’r catecism;

·      dysgu darllen, ysgrifennu a syms.

Y gôst oedd 1 neu 2 geiniog yr wythnos.

Gellir cydymdeimlo â’r ysgol o dan yr amgylchiadau. O’r deugain disgybl oedd yn bresennol, dim ond naw oedd yn darllen yn ofalus a phedwar yn unig yn medru adrodd yr holwyddoreg. Nid oedd dealltwriaeth o hanes ysgrythurol er holi yn y ddwy iaith. Roedd tair enghraifft o ysgrifennu da o’r deg llyfr a welwyd. Nodir i’r athro fod yn brentis gwneuthurwr clociau cyn mynd i’w hyfforddi am chwe mis i’r ‘ysgol normal’ yng Nghaernarfon. Roedd ei ddisgyblaeth yn dda. A’i gyflog? Llai na £26 y flwyddyn.

Bu gwelliant amlwg erbyn Adroddiad Awst 1900, [5] fodd bynnag, pan welwn ganmoliaeth glir i allu’r athro a diwydrwydd y disgyblion. Felly hefyd yr Ysgol Nos lle bu cydweithio llwyddiannus i ymestyn ystod y pynciau a gynigid. Cawn adroddiad hyfryd hefyd ym mhennod Dyddiau Ysgol, Hogan Bach y Felin Wynt, [6] am blentyndod hapus Mary Ann Jones yn nosbarthiadau Miss Baine a Mrs King o tua 1886 ymlaen.

Ond at ddiwedd y 19G roedd oes y ddwy ysgol, fu’n gwasanaethu’r ardal am hanner can mlynedd, yn prysur ddod i ben a’r cyfnod rhwng 1890 a 1910 yn allweddol i newid y drefn. Trefnwyd ar 10 Ionawr 1891, drwy ddogfen gyfreithiol, fod tir Tŷ Newydd, Sarn Bach i’w ddefnyddio i godi British School i Blwy Llanengan, ysgol lle nad oedd ‘catechism or religious instruction’ yn rhan o’r addysg.[7]

Oherwydd dirywiad cyson dros rai blynyddoedd yn niferoedd disgyblion Ysgol yr Eglwys rhaid oedd i’r rheithor, Parch H R Roberts, gydsynio ȃ chynllun Pwyllgor Addysg Sir Gaernarfon, a phenderfynwyd cau Ysgol yr Eglwys yng Ngorffennaf 1909 gan mai 21 oedd nifer y disgyblion bellach ac mai 18.8% oedd cyfartaledd eu presenoldeb y chwarter olaf. Nid oedd modd cyfiawnhau’r gôst o’i chynnal ac roedd ysgol arall o fewn cyrraedd.[8]

 Dychwelwn at Ysgol Dwylan i barhau’r stori. Ychydig a wyddom mewn gwirionedd am ei hanes, er y dechrau addawol a chefnogol. Prin yw’r ffynonellau i’n harwain er i sylw gael ei gynnwys yn Yr Herald Gymraeg ar 27 Gorffennaf 1897[9] yn nodi mai 69% oedd presenoldeb y disgyblion y flwyddyn honno yn yr Ysgol Frytanaidd, a ‘adlewyrcha yn anffafriol iawn ar rieni ein plwyf’. Ond ai at Ysgol Frytanaidd Dr Dwylan y cyfeiriwyd, ynteu Ysgol Frytanaidd Sarn Bach? Nid yw’n glir.

Roedd y Doctor, Thomas Williams, oedd wedi bod yn gymaint rhan o’r ysgol gyntaf, wedi marw drwy ddamwain ym 1884. Ac efallai i’r ysgol golli nifer o blant pan agorwyd ysgol breifat ym Min y Don, Abersoch ym 1886. Gwyddom i aelodau Capel y Bwlch ddefnyddio’r adeilad i addoli ynddo am gyfnod hir tan ddiwedd 1897 yn ystod atgyweirio’r capel ac yn ail argraffiad y map OS ym 1900 gwelwn yr adeilad yn glir, ond nis nodir fel ysgol. Bu brodyr Mary Ann Y Felin Wynt yn ddisgyblion yn Ysgol Dwylan ond i Ysgol yr Eglwys y’i gyrrwyd hi. Pam dybed? Dirywiad fu’r hanes mae’n amlwg o ran safon adeilad a niferoedd disgyblion a rhywbryd rhwng 1897 a 1900 fe’i caewyd. Erbyn trydydd argraffiad y map OS ym 1918, nid oes golwg o Ysgol Dwylan o gwbl.

Gyda chefnogaeth ariannol y plwyfolion felly, codwyd Ysgol Sarn Bach ar gaeau fferm Tŷ Newydd tua 1890-92. Bwrdd Rheolwyr oedd yn gyfrifol amdani ar y dechrau ond trosglwyddwyd hi’n ddiweddarach i’r Pwyllgor Addysg.

Ffynhonnell ddifyr am ddyddiau cynnar Ysgol Sarn Bach yw llyfryn Janet D Roberts, O Ben Llŷn i Lle bu Lleu (Cyngor Gwlad Gwynedd, 1985) yn ogystal â Puryd a Man Us, Megan Roberts.

[1] The Pembrokeshire Herald and General Advertiser, 1 Tach 1844 t 3

[2] Y Drysorfa (Caerlleon) 1 Ion 1845, t 5

[3] North Wales Chronicle, 3 Jan 1863, p 3

[4] Pwyllgor Treftadaeth Plwyf Llanengan, Ffeil Ysgolion

[5] Caernarfon and Denbigh Herald, 31 Awst 1900

[6] Hogan Bach y Felin Wynt a Puryd a Mân Us, Megan Roberts, Gwasg yr Arweinydd, Pwllheli a Gwilym Jones a’i Fab, Penrhyndeudraeth, dim dyddiad cyhoeddi

[7] Pwyllgor Treftadaeth Plwyf Llanengan, Ffeil Ysgolion, Nodiadau Llŷr Thomas, Charity Reports 1897

[8] Yr Herald Gymraeg, 27 Gorffennaf 1909, t 8

[9] Y Goleuad, 5 Ion 1898, t 6