Yn chwedegau'r 19G daeth nifer o anturiaethwyr diarth i blwyf Llanengan, pob un ohonynt yn gobeithio gwneud ei ffortiwn drwy ddatblygu’r wythȉen blwm a groesai'r plwyf o Benrhyn Du yn Bwlchtocyn i Glanmorfa yn Llanengan. Does dim modd dweud faint o'r anturiaethwyr hyn fu’n llwyddiannus, ond doedd hynny ddim heb ymdrech dynion fel William Rudge, John Schofield a'r ddau frawd, Thomas a William Gundry, yr mwyafrif ohonynt yn aelodau o'r Gyfnewidfa Stoc yn Llundain, a phob un ȃ phocedi dyfnion.
Ymhlith yr enwau hyn mae’n rhaid ychwanegu enw un gŵr arall, gŵr a ddangosodd weledigaeth drwy gysylltu ei hun ȃ gwaith plwm Llanengan cyn i'r mewnfudwyr cyfoethog o Lundain gyrraedd y plwyf. Evan Lloyd Edwards oedd y gŵr hwnnw, Cymro Cymraeg o Feddgelert. Yn wahanol i’r dynion uchod, doedd Evan Edwards ddim yn ddiarth i Lanengan; yn ei ugeiniau bu’n gweithio fel mwyngloddiwr yng ngwaith y Penrhyn Du, Bwlchtocyn. Priododd gyda merch leol, Catherine Jane Griffiths, merch Murcwpwl, Cilan ym 1826, ond pan ddaeth y gwaith i ben yn Penrhyn Du symudodd gyda'i deulu i weithio yng ngwaith copr Drws y Coed, Dyffryn Nantlle. Bu yno fel peiriannydd a goruchwyliwr am dros ddeng mlynedd ar hugain.
Ychydig wedi marwolaeth Catherine, ei wraig, ym 1866 daeth Evan Edwards a'i fab Edward yn ôl i Lanengan, ac aros gyda theulu Robert Hughes, Y Cefn. Roedd sȏn eisioes fod adnoddau plwm y plwyf yn ennyn diddordeb dynion o’r tu allan i'r ardal, a'r diddordeb hwn aeth ȃ bryd Evan Edwards. Dechreuodd pethau newid wedi iddo brynu lês ar ddarn o dir uwchben Tan’rallt, fferm fechan ar gyrion y pentref, un o amryw ffermydd y plwyf ym meddiant Assheton Smith y Faenol. Credir bod rhyw ychydig o gloddio plwm wedi bod ar y safle rai blynyddoedd ynghynt, ond faint bynnag fu’r gweithio hwnnw, doedd ddim i'w gymharu â'r newid a fu wedi 1869. Dyma oedd dechrau gwaith plwm Tan’rallt fel y mae’n cael ei adnabod heddiw. Cofnodwyd y digwyddiad pwysig hwn yn hanes y pentref gan ohebydd yr Herald Cymraeg ar 17/4/1869.
Roedd gan Evan Edwards flynyddoedd o brofiad fel mwyngloddiwr, a bu ei wybodaeth am blwyf Llanengan wrth weithio yng ngwaith Penrhyn Du o fantais fawr iddo. Cymerodd ei gyfle ȃ dwy law pan brynodd lês Tan’rallt, a'i wobr fawr oedd cael dynion cyfoethog y Tanrallt Mining Company yn curo ar ei ddrws a chynnig iddo ffortiwn amdani. Roedd yr arian a gynigiwyd iddo yn ormod i’w wrthod. Mae'n rhaid bod Evan Edwards wedi ystyried mai llawn gwell oedd cael ffortiwn yn ei law na llafurio yng nghrombil y ddaear heb sicrwydd faint yn union roedd y graig am ei ildio. Yn anffodus, ni chafodd fawr o fwynhad o'i ffortiwn. Er iddo ail briodi rhyw ychydig fisoedd wedi'r gwerthiant, bu farw Sydney, ei wraig, a'u baban o fewn dwy flynedd i'r briodas. Wedi'r golled rhoddodd y gorau i'r mwyngloddio, cartrefu yn ei dȳ newydd, Brynteg, a ddiddori ei hunan yng ngweithgareddau'r ardal tan ei farwolaeth ym 1877. Claddwyd Evan Lloyd Edwards gyda'i deulu ifanc ym mynwent Eglwys y pentref.
Cwmni o ddynion cyfoethog yn prynu a gwerthu daliadau mewn gweithfeydd fel Tan’rallt oedd y prynwyr newydd; mae eu henwau i'w gweld fwy nag unwaith yng ngwahanol weithfeydd y plwyf, Saeson bron i gyd, yn byw neu’n gweithio yn Llundain.
Thomas Gundry
O'r dynion hyn, gellir mentro dweud mai Thomas Gundry oedd y mwyaf blaenllaw. Mae ei enw yn gyson yn hanes gweithfeydd y plwyf; ef hefyd oedd yr olaf o'r anturiaethwyr newydd i ymadael pan ddaeth cyfnod gweithfeydd Llanengan i ben ym 1893. Fe'i ganwyd yn y flwyddyn 1828, yn ail fab i William Gundry a Mary Trevenen o Perranuthnoe, Cernyw. Roedd ei dad yn ddisgynnydd o hen deulu'r Gundrys fu’n berchnogion ar y gwaith tun enwog, y Wheal Vor, yn Breage ger Heston yng Nghernyw, gwaith oedd yn ei gyfnod y gwaith tun mwyaf yn y wlad. Yr hanes yw i'r teulu golli gafael ar waith Wheal Vor, mewn amgylchiadau amheus a dweud y lleiaf yn ȏl barn llawer, amgylchiadau a wnaeth daid Thomas Gundry yn fethdalwr.
Ychydig o wybodaeth sydd am flynyddoedd cynnar Thomas Gundry. Cafodd ei fagu gan ei ewythr, Henry Trevenen, brawd ei fam, a chafodd ei addysg mewn ysgol breswyl, ond yn ôl y sȏn cyfnod o anhapusrwydd mawr yn ei fywyd oedd y dyddiau cynnar hyn. Cwynodd droeon wrth ei fam ynghylch yr ysgol, ond yr un fyddai ei hateb bob tro,"Tyfa i fyny a saf ar dy draed dy hunan.” Wedi gorffen ei addysg credir iddo weithio ar fferm ei ewythr am ychydig, cyn mynd i weithio i siop ddillad ei frawd yn Redruth yng Nghernyw. Yno, pan yn ei ugeiniau, mae'n gwneud penderfyniad a newidiodd weddill ei fywyd.
Yn y flwyddyn 1851 daeth newyddion cyffrous o ochr arall y byd. Roedd aur wedi ei ddarganfod yn Awstralia. Nid dyma’r tro cyntaf i'r metel gwerthfawr gael ei ddarganfod yn y wlad honno, ond hwn oedd y tro cyntaf i'r llywodraeth gydnabod y newyddion yn gyhoeddus. Yn sgil y newyddion hyn ymfudodd miloedd i dalaith Victoria i chwilio am ffortiwn, ac yn eu plith aeth Thomas Gundry. Does dim sicrwydd pa bryd yn union y teithiodd i Awstralia; y cownt nesaf ohono yw ym 1859 pan mae’n hwylio adref o Melbourne i Lerpwl fel teithiwr dosbarth cyntaf ac wedi gwneud ei ffortiwn.
Yn anffodus i Gundry a'i gyd deithwyr, y llong oedd yn eu cludo am adref oedd y Royal Charter tan gapteiniaeth Capten Taylor, un o’r llongau mwyaf modern a grwydrai'r moroedd ar y pryd.
Yn ager long ac yn llong hwyliau, fe'i hadeiladwyd fel steam clipper i hwylio rhwng Lerpwl ac Awstralia gan gario teithwyr a chargo rownd Cape Horn mewn llai na chwe deg niwrnod. Ar ei ffordd i Lerpwl ar noson y 26ain o Hydref 1859 aeth y Royal Charter i afael un o'r stormydd mwyaf a drawodd arfordir Cymru. Gyda nerth y storm yn cryfhau fesul munud, rowndiodd y Royal Charter arfordir gogleddol Ynys Môn a chyrraedd Bae Dulas i ddwyrain yr ynys. Yna newidiodd cyfeiriad y gwynt. Heb obaith o fedru teithio yn erbyn y weilgi penderfynodd Capten Taylor gadw trwyn y llong i'r gwynt, gollwng y ddau angor, a defnyddio'r injan stêm i gadw'r llong i'r cyfeiriad hwnnw. O dan bwysau'r ddau angor gwaelododd y Royal Charter ar wely o dywod a grafel, ond yn fuan collwyd yr angor cyntaf, yna'r ail, ac o hynny ymlaen roedd y Royal Charter a phawb ar ei bwrdd ar drugaredd y ddrycin. Mor nerthol oedd y gwynt a maint y tonnau fe'i codwyd oddi ar ei gwely tywodlyd a'i hyrddio tuag at greigiau traeth Porth Helaeth i'r gogledd o Foelfre. Tua saith o’r gloch y bore torrwyd asgwrn cefn y llong, holltwyd hi yn ddau ac fe'i dinistriwyd yn llwyr yn erbyn y creigiau. Collodd 358 o'r teithwyr a 94 o'r criw eu bywydau'r noson honno; o’r cyfan ar ei bwrdd dim ond 39 achubwyd. Yn wyrthiol, yn eu plith roedd Thomas Gundry.
Wedi trychineb mor ddychrynllyd bu archwiliad swyddogol i geisio gwneud synnwyr o'r hyn a ddigwyddodd. Collodd y Capten a mwyafrif y criw eu bywydau'r noson honno ac o'r herwydd drwy eiriau'r teithwyr a oroesodd y cafwyd y rhan fwyaf o'r dystiolaeth. Dyma eiriau Thomas Gundry ei hun pan ofynnwyd iddo roi ei dystiolaeth i'r archwiliad,
Yn ystod prynhawn y 26ain dadlwythwyd triarddeg o deithwyr yn Cork, Iwerddon. Yna, yn hwyrach yn y dydd wrth fynd heibio i Ynys Enlli, cododd y capten unarddeg o rigwyr oddi ar dynfad o Lerpwl i'w cario yn ȏl adref; yn anffodus dim ond pump ohonynt oroesodd.
Wedi'r drychineb bu cyhuddiadau a thaflu bai am wythnosau, ond penderfynwyd bod Capten Taylor a'i griw yn ddieuog o unrhyw fai, a'u bod wedi gwneud popeth posibl i achub y llong. Mae’n debyg bod carfan fawr o'r teithwyr, fel Thomas Gundry, wedi darganfod aur yn Awstralia. Cyn neidio i’r mȏr clymodd llawer ohonynt yr aur mewn bagiau wrth eu gwregys a bu’r pwysau ychwanegol hwn yn rhwystr iddynt gyrraedd y lan yn ddiogel. Does dim mwy o hanes y fordaith gan Gundry ei hunan, ond yn ȏl y sȏn roedd wedi newid ei aur am Bond Certificates cyn gadael Awstralia, a dyma fu ei ffortiwn fwyaf.
Daeth Thomas Gundry i gysylltiad ȃ Llanengan am y tro cyntaf rhyw ddeng mlynedd wedi llongddrylliad y Royal Charter. Erbyn hyn roedd ef a'i frawd William yn aelodau o'r Gyfnewidfa Stoc yn Llundain, ac wedi prynu stȃd mwy na phum can erw heb fod ymhell o'u cartref yn Polppero, Cernyw. Pan brynwyd lês Evan Edwards gan y Tanrallt Mining Company enwyd William Gundry yn un o gyfarwyddwyr y cwmni; gellir tybio felly fod ei frawd Thomas rywle yn y cefndir, ac yn rhan o'r fenter. Fel ffordd o gynyddu eu harian newydd dechreuodd y ddau fuddsoddi mewn gweithfeydd fel Tan’rallt ac wedyn Pantgwyn, gweithfeydd lle roedd eisoes sicrwydd bod plwm ar gael yno. Dau waith arall oedd yn eiddo'r brodyr yn y cyfnod hwn oedd The Great West Van Lead Mining Company yn Llanbadarn Fawr, Sir Ceredigion, gwaith a fu yn eu perchnogaeth o 1870 cyn cael ei werthu ganddynt ym1878, a The South Pheonix Company yn Liskeard, Cernyw.
William Rudge oedd pennaeth y cwmni newydd a chyflogwyd Capten Richard John Evans o Langfihangel Genau'r Glyn i oruchwylio’r gwaith. Cafwyd adroddiad cyntaf Capten Evans i'r cwmni ym mis Awst 1869, adroddiad i godi calon unrhyw fuddsoddwr. Ymddangosodd hyn yn y London Evening Standard 4/8/1869.
Ymhen ryw bythefnos wedyn cafwyd adroddiad pellach gan Thomas Corfield, dyn arall gyda phrofiad hirfaith mewn mwyngloddio, adroddiad yn cadarnhau gobeithion Capten Evans. Hyn eto o'r London Evening Standard 14/9/1868.
Roedd pethau wedi dechrau'n dda i'r cwmni newydd, ond rhyw flwyddyn i fewn i'r gwaith anafwyd Capten Evans mewn damwain ar draeth Porth Neigwl. Prynwyd llong oedd newydd ei dryllio yn un o stormydd y bae, ac aeth Capten Evans ȃ phedwar o ddynion y gwaith gydag ef i'r traeth i drio achub yr hyn ellid ohoni. Mae'n ddigon posib mai ar ran y cwmni y prynwyd y llong; roedd bob amser ddefnydd i goed da ym mhob rhan o'r gwaith. Does dim enw i'r llong na beth oedd ei chargo, ond cael ei daro gan yr hwylbren a thorri ei goes yn ddrwg fu hanes y Capten. Fe'i achubwyd gan y pedwar arall rhag cael ei lusgo o dan y tonnau. Cariwyd ef adref i Gae Du, Abersoch gyda cheffyl a throl a chafwyd Dr Owen o Bwllheli i leddfu ei boen a thrin ei anafiadau. Mewn pleidiais rhyngddo ef a Doctor Williams Dwylan, roedd Dr Owen newydd gael ei ethol yn unfrydol gan weithwyr Tan’rallt i fod yn feddyg ar gyfer y gwaith. Bu’r Capten tan law'r meddyg am beth amser wedi hynny. Does dim sȏn iddo weithio yn Llanengan wedi'r ddamwain; mae'n debyg iddo symud i ardal Llandeilo cyn mynd i Bewerley yn Swydd Efrog, gogledd Lloegr i weithio yn y gweithfeydd plwm yn y fan honno. Bu farw’r Capten Richard John Evans yn Aruba, Caracao, Dutch West Indies yn y Caribi ar ddiwrnod Nadolig 1881 yn 59 oed.
I lenwi'r bwlch wedi damwain Capten Evans daeth Capten W.T. Harris i edrych ar ȏl y gwaith, ond heb fod unrhyw fai ar y Capten newydd, trodd pethau'n chwithig i'r cwmni. Wedi tyllu'r siafft i ddyfnder o16 gwryd (gwryd=chwe troedfedd yn y diwydiant mwyngloddio), mewn craig llawn dŵr a llawer caletach na'r disgwyl, cloddiwyd lefelau i'r dwyrain tuag at Sarn Bach ac i'r gorllewin tuag at Glan Morfa. Siom oedd gweld fod y lefel i'r dwyrain yn pallu, a'r llall am Glan Morfa yn gwanhau oherwydd nad oedd dyfnder tir uwchben y wythȉen. Gyda phrinder plwm, ac arian parod y cwmni'n darfod, aeth yn amhosibl dal ati gyda’r gwaith heb fynd i ddyled. Mewn cyfarfod arbennig perswadiwyd William Rudge i geisio cael mwy o fuddsoddiad i’r cwmni ond methiant fu ei ymdrechion. Roedd sibrydion ar dro, os byddai arian newydd yn dod i'r cwmni fod y cyfranddalwyr gwreiddiol am gael cyfran ohono i ad-dalu’r benthyciadau a wnaed er mwyn cadw'r gwaith ar ei draed. Doedd hyn ddim y ffordd orau i ddenu buddsoddwyr newydd i'r fenter, a phenderfynwyd yn y diwedd, er mawr siom i bawb, nad oedd dim i`w wneud ond i’r cwmni ymddiddymu’n wirfoddol. Teimlai rhai mai diffyg arweiniad gan benaethiaid y cwmni a danseiliodd y cyfan; wedi'r cwbl roedd llawer mwy i'w wneud eto i lawn ddatblygu'r gwaith.
Yn gwylio hyn i gyd roedd Thomas Gundry, a chyn hir casglodd at ei gilydd gwmni newydd, y Porth Nigel Lead Mining Company, i brynu'r gwaith. Yn eu prosbectws mae’r cwmni newydd yn mynegi eu gobeithion, ond fwy na hynny yn dangos yr ymdrech a wnaeth y cwmni blaenorol i ddatblygu'r safle. Dyma hysbyseb Gundry a'i gwmni ym mhapur Y Globe, 11/5/1874.
Gwaith cyntaf Manley oedd suddo'r siafft i lawr i 56 gwryd a gweithio'r lefelau ymhellach gan ddilyn y plwm. Wrth wneud y gwaith hwn cafwyd 418 tunnell o blwm i'r wyneb, ond yn fuan daeth yn amlwg fod yn rhaid cael peiriant cryfach i gael gwared ȃ'r dŵr. Yn nechrau 1876 cafwyd adroddiad gan arbenigwr arall, Nicholas Bray, yn dweud bod angen cloddio'n ddyfnach i gael y gorau o'r gwaith, a bod llwyddiant gwaith Tan y Bwlch wrth ymyl yn argoeli’n dda am ddyfodol y fenter. Yn haf y flwyddyn honno cafwyd tirlithriad drwg yn lefel 56 gwryd; does dim adroddiad fod unrhyw weithiwr wedi'i anafu, ond bu’r digwyddiad yn rhwystr i'r gwaith am beth amser. Erbyn Tachwedd 1877 roedd Manley ac ychydig weithwyr wedi clirio'r llithriad, a chafwyd adroddiad newydd ganddo i godi gobeithion unwaith eto. Yn y diwedd, llwyddodd i berswadio'r cyfranddalwyr, os mai datblygu'r gwaith oedd eu bwriad, bod yn rhaid buddsoddi mewn peiriant newydd i ddatrys problem y dŵr. Cymerodd dipyn o amser i gael y maen i’r wal, ond yn y diwedd codwyd mwy o arian a threfnodd y cwmni i gael pwmp llawer cryfach i gadw'r dŵr o dan reolaeth.
Doedd cael siafftiau dyfnach na phwmp cryfach ddim am dawelu dicter rhai o’r ardalwyr. Dyma lythyr a dderbyniodd Y Genedl Gymraeg gan bentrefwr anfodlon yn 1/8/1878.
Aeth yn ddiwedd 1879 cyn i'r pwmp newydd ddechrau gwneud ei waith; bu’n rhaid ail adeiladu rhywfaint ar yr adeilad lle y safai. Dyma pryd yr adeiladwyd y corn sydd yn edrych i lawr dros y cyfan. Mae dau reswm yn cael eu cynnig tros adeiladu’r corn newydd - naill ai roedd at bwrpas y pwmp newydd, neu roedd yn ddull o wella amrediad awyr iach yn nyfnder isaf y gwaith. Wedi meistroli’r dŵr aeth Manley ati'n syth i wneud y gorau o'r cyfle a sicrhau mwy o weithwyr. Ym 1880 cyflogwyd 58 o ddynion a chodwyd 130 tunnell o blwm i'r wyneb, a’r flwyddyn ganlynol cariwyd 321 tunnell i'r llongau ym Mhorth Fawr. Ond erbyn misoedd olaf y flwyddyn honno gwelwyd arwyddion nad oedd pethau cystal â'r disgwyl ac aeth y nifer a gyflogid i lawr i 29. Roedd lefelau cynnar y gwaith wedi cael eu disbyddu erbyn hyn, a phan ddaeth prinder plwm difrifol yng ngwaelod y siafft aeth adroddiadau Manley i'r wasg yn brinnach. Adroddiadau oedd y rhain, nid yn unig i'r cyfranddalwyr, ond i gadw diddordeb y cyhoedd yn y gwaith. Doedd adroddiad yn llawn newydd drwg ddim am dynnu sylw unrhyw fuddsoddwr o'r newydd, felly ymddangosodd yr olaf o'r adroddiadau ym mis Gorffennaf 1881, ac erbyn mis Hydref y flwyddyn honno daeth ymdrechion y cwmni i ben. Gadawyd i’r dŵr foddi'r shafft a'r rhwydwaith tanddaear ac ar yr 17eg o Fawrth 1882 rhoddwyd y cwbl ar werth yn Llundain. Hyn oedd diwedd perthynas y Porth Nigel Mining Company ȃ’r gwaith.
Wedi i Gundry a'i gwmni droi eu cefnau ar y gwaith dim ond am ryw fis y bu’r safle yn segur. Ar y 14eg o Ebrill 1882, fe brynwyd y cwbwl gan gwmni arall, y Porth Neigel Mining Syndicate Limited, dan arweiniad John Schofield, am £1800. Roedd Schofield wedi bod yn aelod o'r cwmni cyntaf ym 1869 ac mae ei enw i'w weld mewn sawl cwmni a fu yng ngweithfeydd y plwyf. Y tro hwn Thomas Grenfell oedd y cyfarwyddwr. Yn ei adroddiad cyntaf i Schofield mae'n dweud fod y pwmp wedi cymryd tair wythnos i gael gwared o'r dŵr, ond fod y gwaith yn barod i ail gychwyn unwaith eto. Y tro hwn roedd am ganolbwyntio ar y lefel isaf drwy gloddio ymhellach tuag at Sarn Bach cyn cychwyn tuag at Glan Morfa. Hon oedd lefel 80 gwryd y gwaith. Roedd y siafft erbyn hyn wedi cyrraedd 90 gwryd, ond ni weithiwyd y lefel honno.Er holl ymdrechion Schofield bu prinder plwm da yn ergyd farwol.Cymerodd y gweithwyr rai misoedd i gael dim ond 10 tunnell o'r mwyn i'r wyneb; roedd yn amlwg i bawb nad oedd cyn lleied yn hanner digon i dalu costau'r gwaith. Gwnȃi’r pwmp ei waith yn dda ond aeth y gȏst o gael glo ar ei gyfer yn ormodol. Cynigiodd Schofield, fel y cyfle olaf i'r cyfranddalwyr, wneud arbrofion yng ngwaelod isaf y siafft, y 90 gwryd, ar yr amod fod £1000 arall yn cael ei godi. Daeth y diwedd pan fethwyd cyrraedd y nod o ryw £250. Glynodd Schofield i'r amod gwreiddiol fod yn rhaid cael y £1000 i ail gychwyn ac aeth y cwmni i'r wal ar yr 17eg o Dachwedd 1883.
Am ryw bymtheng mlynedd cwta y bu’r cwmniau hyn yn trio elwa o'r wythȉen yn Llanengan, weithiau'n llwyddiannus, dro arall yn ymladd yn erbyn y ddaeareg ac amgylchiadau masnachol y farchnad blwm. Fwy a mwy gwelwyd mewnforio plwm rhad o wledydd tramor, a gwelwyd effeithiau hynny ar bris y farchnad yn ddyddiol. I fedru cystadlu roedd yn rhaid cael digonedd o blwm yn y siafftau a hwnnw’n hawdd i'w gael i'r wyneb. Yn anffodus, nid felly y bu yng ngwaith Tan’rallt.
Tua’r flwyddyn1880 cymerodd Thomas Gundry berchnogaeth ar waith Pantgwyn, gwaith nad oedd fawr o hanes iddo hyd hynny. Dros y blynyddoedd nesaf, o dan yr enw y Pantgwyn Mining Company aeth ymlaen i godi’r gwaith hwnnw ar ei draed gyda’i oruchwyliwr ffyddlon, John Crase, wrth y llyw. Bu partneriaeth y ddau yn llwyddiannus a phroffidiol, ond nid heb dderbyn beirniadaeth sylweddol Dr Foster, Arolygydd Gweithfeydd y Llywodraeth, fwy nag unwaith. Yn Ynadon Siriol Pwllheli ar y 25ain o Dachwedd 1885 cyhuddodd y ddau o anwybyddu'r gyfraith a thorri rheolau gweithfeydd mwyn am yr eilwaith, hyn wedi trychineb gwaith Pantgwyn ar yr 17eg o Chwefror 1885. Rhyw dair blynedd ynghynt ym1882 dirwywyd y ddau am fwy neu lai yr un cyhuddiadau, ond y tro hwn roedd marwolaeth tri o weithwyr y cwmni i'w ystyried.
Roedd gweithfeydd Tan y Bwlch a Phantgwyn yn weddol agos i’w gilydd, doedd dim yn arbennig yn hyn, ond bu’n achos helynt a arweiniodd i drychineb yn y diwedd. Orherwydd ansicrwydd yn y farchnad rhoddodd Tan y Bwlch y gorau dros dro i ddefnyddio’u dau ager-beiriant i godi’r dŵr o’r gwaith hwnnw. O ganlyniad, dechreuodd siafft Pantgwyn orlifo, ac yn fuan sylweddolwyd mai pwmpiau mawr Tan y Bwlch oedd wedi rheoli’r dŵr ym Mhantgwyn, a hynny’n rhad ac am ddim ers peth amser. Methodd y ddau gwmni yn glir ȃ dod i gytundeb ynghylch rhannu cost y pwmpiau, ac oherwydd fod pwmp Pantgwyn ei hunan yn annigonol, aeth y gwaith hwnnw tan ddŵr.
Roedd gan Gundry a John Crase ffydd fod dyfodol i waith Pantgwyn, ac o’r herwydd penderfynwyd agor siafft o’r newydd ryw ddeugain llath oddi wrth yr hen agoriad. Roedd y siafft newydd i gyrraedd y wythȉen blwm mewn tir newydd oddi tan lefelau’r hen siafft. Ym mis Awst 1884 rhoddwyd deuddeg o ddynion i weithio yn ddyddiol ar dair shifft o wyth awr i suddo’r siafft newydd, a chyrhaeddwyd dyfnder o 62 gwryd erbyn 17eg o Chwefror 1885. Rhwng saith ac wyth y noson honno, rhuthrodd llifeiriant o ddŵr, mwd a cherrig i’r siafft newydd o’r hen waith, gan foddi tri o’r gweithwyr. Collodd William Jones,Trwyngarreg, Llanengan a William Ellis a John Davis o Bay View Terrace, Abersoch eu bywydau y noson honno. Roedd yn amlwg ble roedd tarddiad cymaint o ddŵr, y cwestiwn mawr oedd pam a sut y medrai’r fath drychineb fod wedi digwydd.
Fel y gwelwyd cynt, doedd gan Gundry na Crase fawr o ddiddordeb mewn dilyn rheolau, a doedd dim wedi newid y tro hwn. Wrth agor ei ymchwiliad daeth yn amlwg i Dr Foster Arolygydd Gweithfeydd y Llywodraeth nad oedd gan y cwmni unrhyw gynllun dealladwy o’r gwaith. I hwyluso a phrysuro rhywfaint ar yr ymchwiliad cafwyd cytundeb perchnogion gwaith Tan y Bwlch i ddefnyddio’r pwmpiau i godi’r dŵr, ond er yr holl ymdrechion cymerwyd dros ddau fis i gael cyrff y gweithwyr adref i’w teuluoedd. Aeth wedyn yn ddiwedd mis Medi erbyn cael y siafft yn gwbwl glir a saff i wneud ymchwiliad manwl. Erbyn hynny, roedd yn amlwg mai yng ngwaelod y 62 gwryd y treiddiodd y dŵr drwodd, a thrwy ail fesur a gwneud arolwg llawn o’r ddwy siafft medrodd Dr Fraser ddarganfod beth aeth o’i le, a pham.
Roedd ei adroddiad yn drylwyr, ac i’r pwynt. Yn ei farn ef, anghymwysedd John Crase fel goruchwyliwr y gwaith oedd prif achos y drychineb, a diofalwch Thomas Gundry am fethu cadw rheolaeth ar y gwaith yn ȏl ei ddyletswydd o dan y gyfraith; roedd yr naill mor euog a’r llall ym marn Dr Foster. Heb archwiliad manwl o’r hen waith ni fedrai Crase fod yn saff o’r pellter rhwng y ddwy siafft tan ddaear. Roedd o gwmpas deugain llath rhyngddynt ar y wyneb, ond dyfna’n y byd yr ȃi y siafft newydd agosaf y dȏi’r ddwy at ei gilydd. Roedd yr hen siafft wedi cychwyn yn syth i lawr ar ei phen, ond o’r 40 gwryd i’r 70 roedd yn anelu’n raddol i gyfeiriad y siafft newydd. Yn y 62 gwryd lle roedd y tri a foddwyd yn gweithio, roedd Crase wedi amcanu y dylai fod deugain troedfedd o graig rhwng y ddwy siafft. Fel y digwyddodd doedd ddim ond naw, ac oherwydd diffygion yng nghyfansoddiad y graig yn yr union fan honno, aeth pwysau’r dŵr wrth ei phen yn ormod.
Wedi cael ei atgoffa gan y Crwner o’i hawliau yn ȏl y gyfraith, aeth Crase ymlaen i ddweud ei fod yn derbyn adroddiad Dr Foster yn gyflawn. Ymateb Foster oedd fod i Crase ddweud hynny’n gyfystyr ag addefiad o esgeulustod troseddol, ond nid felly yr edrychodd y rheithgor ar yr achos. Cafwyd rheithfarn unfrydol o farwolaeth drwy ddamwain ar y tri a laddwyd, gyda John Crase yn cael cerydd oherwydd ei fethiant i gadw arolwg cywir o’r gwaith. Datganodd Foster ei somedigaeth gyda’r rheithfarn, yn fwy na dim oherwydd nad oedd ond tair blynedd ers i’r ddau ddiffynydd fod o flaen y Llys am fwy neu lai yr un cyhuddiadau’n union. Yng ngolwg rhai, gwarth oedd galw'r drychineb yn ddamwain a’r gosb yn ddim ond ugain punt yr un a thalu’r costau, ond dyna oedd dyfarniad. yr rheithgor. Defnyddiodd Dr Foster ei ddylanwad i annog y Llys i ddal yn ȏl yr arian a dalwyd fel dirwy, a’u rhannu rhwng gweddwon y drychineb a’u plant. Cytunodd y llys i’r cynnig a threfnwyd i reithor y plwyf, Thomas Jones, fod yn gyfrifol am y gwaith hwnnw.
Ychydig fu effaith y drychineb ar dwf y gwaith yn Pantgwyn. Dros y blynyddoedd nesaf cafodd Grundy a Crase drefn ar y busnes; o gyflogi deuddeg dyn ym 1881, cyrhaeddodd yr uchafbwynt ym 1890 gyda 191 o weithwyr ar y llyfrau. Daliodd Dr Foster i gadw golwg ar y gwaith o bryd i’w gilydd, ac ym mis Mehefin 1890 aeth ȃ Gundry a Crase i’r llys yn Pwllheli am y trydydd tro. Roedd rhestr o gwynion yn eu herbyn yn cynwys dwy siafft heb eu hamgylchynu’n saff yng ngwaelod y gwaith, ystol deugain llath o hyd heb ei rhannu gan blatfformau i hwyluso’r gweithiwr, a darn o haearn yn cael ei ddefnyddio fel falf diogelwch ar un o beiriannau ager y gwaith.Yn ei adroddiad i’r Llys dywedodd Foster mai ymateb Crase i’r cwynion oedd ei fod yn rhy brysur i ddarllen unrhyw reolau a roddai’r Arolygwr o’i flaen, felly doedd dim i’w wneud ond dirwyo’r cwmni i £47.
Pantgwyn oedd yr olaf o weithfeydd plwyf Llanengan i gau; daeth y cwbwl i ben yn y flwyddyn 1892. Ym Mehefin 1893 rhoddwyd y cyfan o eiddo gweithfeydd y plwyf ar werth mewn un arwerthiant a gymerodd dri diwrnod i’w gwblhau. Aeth rhai o’r gweithwyr i chwilio am waith ym mhyllau glo’r de, a lladdwyd rhai yn namweiniau mawr y gweithfeydd yn y fan honno. Aeth Thomas Gundry adref i Gernyw i gadw golwg ar ei fusnesau yn yr rhan honno o’r wlad. Does dim ond un cyfeiriad iddo fod yn byw yn y plwyf a hynny yng nghyfrifiad 1881 pan oedd gwaith Pantgwyn ar gychwyn; yn Ebrill y flwyddyn honno roedd yn lletya gyda John Williams a’i wraig ym Mhlas Sarn, Sarn Bach. Gartref yng Nghernyw roedd yn berchennog ar amryw o westai ar hyd arfordir yr ardal honno, eisteddai ar lawer pwyllgor, ac roedd yn gyfranddalwr yn y Commercial Bank of Cornwall. Bu farw Thomas Gundry yn ddi-briod ar y 7fed o Ragfyr 1903 yn Fowey; roedd yn 75 oed. (Cornwall Advertiser12/12/1903)
Arwerthiant eiddo gweithfeydd Llanengan yn y Caernarfon and Denbigh Herald Mehefin 1893.
